ሀ/ ይዞታ የሚተላለፍበት መንገድ፤

1.ባለይዞታ የሆነ ሰው ይዞታውን በቀጥታ ለሌላ ሰው ሲያስተላልፍ (ርክክብ ሲፈፀም ጊዜ) (ፍ/ሕግ ቁ. 1143)

2.የባለይዞታነት መብት ስለመኖሩ የሚያረጋግጡ ሰነዶች አዲሱ ባለይዞታ ለሚሆኖው ሰው በማስረከብ። ይኸውም ንብረቱ በሰነዱ ላይ ግልፅ በሆነ ሁኔታ ተዘርዝሮ ሊተላለፍ ይገባል። ይህ ዓይነት የመተላለፍያ መንገድ በተለይ በመጓጓዥ ውል (Bill of Lading) አማካኝነት ለሚተላለፉ ንብረቶች /ዕቃዎች/ ይመለከታል። /ፍ/ሕግ ቁ.1144(1) ይመለከተዋል/። ዕቃውን የሚመለከት ሰነድ በያዘና ዕቃውን በአካል በቁጥጥሩ ስር ባደረገ ሰው መካከል ክርክር የተነሳ እንደሆነ ክፉ ልቦና ወይም ተንኰል ከሌለው በስተቀር ዕቃውን በእጅ ያደረገ /ባለይዞታ/ ሰው ብልጫ /ቅድሚያ መብት/ ያገኛል። /ፍ/ሕር ቁ.1144(2) ይመለከተዋል/።

3.የቀድሞ ባለይዞታ ንብረቱ የያዝሁት ወደ ፊት አዲስ ባለይዞታ ለሚሆነው ሰው ነው ብሎ በማያጠራጥር /ግልፅ በሆነ ሁኔታ/ የገለፀ እንደሆነ ነው። /Constructive transfer/ ይሉታል። (ፍ/ሕግ ቁ. 1145(1))። ያም ሆኖ ግን የቀድሞ ባለይዞታ የከሰረ እንደሆነ ወደፊት አዲስ ባለይዞታ ለሚሆኖው ሰው ነው የያዝሁት ቢልም ከእርሱ ገንዘብ የሚጠይቁ ሰዎች መብት እንደተጠበቀ መሆኑን ሕጉ ያመለክታል (ፍ/ሕግ.1145(2) )

ለ/ ይዞታን የማስተላለፍ አስፈላጊነት፤

የይዞታ መብት የማስተላለፍ አስፈላጊነት የባለሃብትነት መብት ለማስተላለፍ ወይም ንብረቱ በሌላ ሰው እጅ ሆኖ እንዲጠቀምበትና እንዲገለገልበት ለማድረግ ወይም የእዳ መያዣ እንዲሆን ለማድረግ ይጠቅማል።

የባለቤትነት/ባለሃብትነት/መብት ለማስተላለፍ የሆነ እንደሆነ ይዞታ ከተላለፈበት ጊዜ ጀምሮ ሃሓላፊነትም አብሮ የሚተላለፍ ይሆናል። በሌላ አባባል የዕቃው ርክክብ ከተፈፀመበት ጊዜ ጀምሮ የጉዳት ሃላፊነትም አዲስ ባለሃብት ለሚሆኖው ሰው አብሮ ይተላለፋል (ፍ/ሕግ ቑ.2324 (1))

የይዞታ መብት ማስከበርያ መንገዶች፤

በአንድ ንብረትና በባለቤቱ ወይም በባለይዞታ መካከል ያለውን ግንኙነት ሕግ እውቅና ሰጥቶ ከማንኛውም ሰው የሚመጣን ሕገ ወጥ ጣልቃ ገብነት ቅሚያ በመከላከል ሕግ ጥበቃ ያደርጋል። ሕግ ለንብረት መብት ጥበቃ በማድረግ ሊደርስ የሚፈልግበት ግብ ኢኮኖሚያዊ ጥቅሞችን በመንከባከብ ሰዎች ጥሪቶችን በተቀላጠፈ ሁኔታ ለመጠቀም እንዲችሉ የሚያነሳሳቸው ይሆናል። በመሆኑም ከንብረቱ ጋር በሕግ ተቀባይነት ያለው ግንኙነት ያለው ሰው ባገኘው የንብረት መብት ላይ ሌላ ሰው ጣልቃ በሚገባበት ጊዜ የንብረት መብት ማስከበሪያ የሆኑ መንገዶችን በመጠቀም የንብረት መብቱ እንዲከበርለት ማድረግ ይችላል።

አንድ ባለይዞታ መብቱን በሁለት መንገድ ማስከበር ይችላል።

1. (1)ባለይዞታ በንብረቱ ላይ የተፈጠረን ሁከት ለማስወገድ ሓይል ተጠቅሞ ለመከላከል ይችላል። ይኸውም ንብረቱን ከነጣቂ ወይም በድብቅ ከሚወሰድ ሰው ማስለቀቅ ይችላል። በይዞታ ላይ የሚፈጠር ሁከት በሓይል ለመከላከል ግምት ውስጥ መግባት ያለባቸው ሁኔታዎች ኣሉ።

ሀ/ በሓይል የመከላከል፣ የተወሰደብህ ንብረት የማስመለስ፣ ህውከት የማስወገድ መብት ተግባራዊ መሆን የሚገባው ለችግሩ ምክንያት በሆነው ወይም ችግሩ በፈጠረው ሰው ላይ እንጂ በሶሰተኛ ወገን ላይ ተፈፃሚ ሊሆን እንደማይገባው፣

ለ/ ሓይል የመጠቀም መብት ከደረሰው ችግር ተመጣጣኝ መሆን እንዳለበትና ልኩን አልፎ መሄድ የተከለከለ መሆኑን፣

ሐ/ ለመከላከል ብሎ ሓይል የመጠቀም ተግባር ወዲያውኑ ለመከላከል ምክንያት የሆነው ችግር እንደተፈጠረ መሆን እንዳለበት ነው። እነዚህ ሁኔታዎች በወንጀል ሕግ አንቀፅ 78-ከተደነገገው-የመከላከል-መብት-ጋር የጠበቀ ቁርኝት ያለው ይመለላል።

በግል የመከላከል መብት የተቃጣን ጥቃት ለመከላከል ይቻል ዘንድ ባለይዞታው ሓይል ሊጠቀም የሚችልበትን ሁኔታ በፍ/ሕግ ቁጥር 1148(1) እና (2) ላይ ተደንግጎ ይገኛል። ይኸውም፦

“1. ባለይዞታ የሆነ ሰው እንዲሁም ለሌላ ሰው የያዘው ቢሆንም ይዞታውን ለመንጠቅ ወይም 

በይዞታው ላይ ሁከት ለማንሳት የሚያደርገውን ማንኛውንም ሓይል በመከላከል ለመመለስ

መብት ኣለው።

 2. እንዲሁም እጅ ያደረገው ነገር በንጥቂያ ወይም በስውር የተወሰደበት እንደሆነ ነጣቂውን

በማስወጣት ወይም ነገሩን በግፍ ሲወስድ ከተገኘው ወይም ይዞ ሲሸሽ ከተያዘው ነጣቂ ሰው

 ላይ ወዲያውኑ በጉልበት በማስለቀቅ የተወሰደበትን ነገር ለመመለስ ይችላል።” ይላል።

የተቃጣን ጥቃት በመመለስ ህይወት፣ ኣካልን ወይም ሌላ ማናቸውም ፍትሓዊ መብት (legally protected right) በመከላከል ማስቀረት የመቻል መብት ህገወጥ ጥቃትን በሚያወግዝ ጠቅላላ መግባቢያ ላይ የቆመ ነው። በመሆኑም ከጥቃት ወይም ከሕገ ወጥ ድርጊት የራስን ይዞታ በመከላከል አጥቂውን መመለስ ወደ ፍርድ ቤት ሳይኬድ መብትን የማስከበርያ መንገድ (extra-judicial remedy) ነው።

ስለዚህ በሕግ በተደነገገው መሰረት የባለይዞታነት መብት ያለው ሰው በይዞታው ላይ የመንጠቅ ወይም ሁከት የማንሳት የሓይል እርምጃ ሲቃጣበት ከወንጀል ሕግም ሆነ ከፍትሓብሔር ሕግ ድንጋጌዎች ባገኘው መብት መነሻ ባለመብቱ በሓይልና ራሱን የመርዳት (self-help) መብት ይኖረዋል።

ሓይልን ሓይል በመጠቀም የመመለሱ ሁኔታ በተለይም ጉዳዩን ለፍ/ቤት ለማቅረብ ዳኝነት ለመጠየቅ ጊዜ በማይኖርበት አጋጣሚ ብቸኛ አማራጭ ይሆናል። በዚህም ባለመብቱ ለራሱ ጉዳይ ዳኛ በመሆን የተቃጣበትን ጥቃት ለመመለስ የሚወስደው እርምጃ በሕግ ተቀባይነት አለው።

በይዞታ ላይ የሚፈጠር ሁከት በፍርድ ስለማስወገድ

በሕጋዊ ይዞታው ላይ ሁከት የተፈጠረበት ወይም ከሕግ ውጭ ንብረቱ የተወሰደበት ሰው ጉዳዩን ለፍርድ ቤት በማቅረብ በይዞታው ላይ የተፈጠረው ሁከት እንዲወገድ ወይም የተነጠቀው ንብረቱ እንዲመለስ በመጠየቅ የክስ አቤቱታ ሊያቀርብ ይችላል።

በፍ/ብሔር ሕግ ቁ.1149 ላይ ስለ ሁከት ማስወገጃ ክስ እንደሚከተለው ተመልክቷል፦

“1. ይዞታው የተወሰደበት ወይም በይዞታው ላይ ሁከት የተነሳበት ሰው የተወሰደበት ነገር እንዲመለስለት ወይም የተነሳው ሁከት እንዲወገድለት እንዲሁም ስለደረሰበት ጉዳት ኪሳራ እንዲሰጠው ለመጠየቅ ይችላል።

2. የያዘው ነገር ከተነጠቀበት ወይም በይዞታው ላይ ሁከት ከተነሳበት ቀን አንስቶ እስከ ሁለት ዓመት ድረስ በፍርድ ካልጠየቀ እጅ ይዛወርልኝ የማለት ክስ መብቱ ይቀርበታል።

3.ተከሳሹ የሰራውን አደራረግ የሚፈቅድ ለርሱ የሚናገለት መብት መኖሩን በፍጥነት እና በማይታበል ዓይነት ካላስረዳ በቀር ዳኞቹ የተወሰደው ነገር እንዲመለስ ወይም የተነሳው ሁከት እንዲወገድ ያዛሉ።”

ከተጠቀሰው ድንጋጌ ይዘት መረዳት እንደሚቻለው ሁከት ለማስወገድ በፍ/ብሔር ሕግ ቁ.1149 መሰረት የሚቀርብ የክስ ኣቤቱታ (possessory action) ይዞታን የመከላከል ግብ አለው። የይዞታ መብት የሕግ ጥበቃ ስለሚደረግለትም በሕግ ላይ የተደነገገውን ስርዓት በመከተል ሌላ ባለመብት ነኝ የሚል ወገን መብቱን ከሚያስከብር በስተቀር ሓይልን በመጠቀም ባለይዞታውን ማስለቀቅ በሕግ ተቀባይነት አይኖረውም።

የዳኝነት ተቋማትም የሓይል ጥቃት ሰለባ ሆነው የባለይዞታነት መብታቸውን ከሕግ ውጭ የሚያጡ ሰዎች የሚያቀርቡትን የሁከት ማስወገጃ ክስ የተፋጠነ ሁኔታ በማየት ውሳኔ ለመስጠት ካልቻሉ ሕገ ወጥነትን ለመከላከልም ሆነ ለማስወገድ ያላቸው ብቃት የተዳከመ ይሆናል። በተለይም ሁከት ከመፈጠሩ በፊት በባለይዞታው በኩል ሁከቱ ሊፈጠር መሆኑን ከሚያስረዳ ማሰረጃ ጋር ለፍ/ቤት የቀረበ የሁከት ይወገድልኝ ክስ በሁለቱ ወገኖች መካከል የሓይል ተግባራት ተፈፅሞ የሕ/ሰቡ ሰላምና ደህንነት ከመረበሹ አስቀድሞ የዳኝነት ተቋሙ ተገቢውን የሕግ ማስከበር ሃላፊነቱን በአግባቡ መወጣት ይጠበቅበታል። የሁከት ድርጊቱ ከተፈፀመ በኃላ ሰሚቀርብ የሁከት ማስወገጃ ክስ የተከሳሹ የሓይል ተግርባር መፈፀም ያለመፈፀምና የከሳሹን ይዞታ መንጠቅ ያለመንጠቅ ተገቢውን ስነ-ስርዓት ተከትሎ መጣራትና በፍጥነት ውሳኔ ማግኘት ያለበት ጭብጥ ነው።

በመሆኑም በፍ/ብሔር ሕግ ቁ.1149 (3) አነጋገር ተከሳሹ የስራውን አደራረግ የሚፈቅድለት ለርሱ የሚናገርለት መብት (right) መኖሩን በፍጥነት እና በማይታበል ዓይነት (forthwith and conclusively) ማስረዳት የሚጠበቅበት መሆኑን ስለሚያሳይ የማስረዳት ሸክሙና የጊዜውን አጠቃቀም ፍርድ ቤቶች ከግንዛቤ ማስገባት የሚጠበቅባቸው ይሆናል።

ከሁከት ማስወገጃ ክሶች አንፃር በፍርድ ቤቶች መካከል የአፈፃፀም ልዩነት ይታያል። የክሱን ይዘት የባለቤትነት መብት ማረጋገጫ አድርጎ መመልከት እንደሌሎች ጉዳዮች መደበኛውን ስነ-ስርዓት ተከትሎ መምራት እና የጉዳዮችን የተፋጠነ መፍትሄ ፈላጊነት ትኩረት ያለመስጠትና የማስረዳት ሸክሙን የትኛው ወገን መወጣት እንዳለበት የተለያዩ አቋሞችን በምሳሌነት መጥቀስ ይቻላል።

ለማጠቃለልያህል በዚህ ምእራፍ ስር ለማየት እንደተሞከረው የይዞታ ትርጉም አንድ ሰው አንድን ነገር በእጁ አድርጎ በእውነት የሚያዝበት ሆኖ ሲገኝ ማለት እንደሆነ፣ ይዞታ ስለመኖሩ የሚያረጋግጡ ሁለት ነገሮች እንዳሉ፣ አንደኛው ንብረቱ እጅ ማድረግ ሲሆን ሁለኛው ደግሞ ንብረቱ ለመቆጣጠርና ለመጠቀም ሓሳብ መኖር ሲሆን የሁለቱ ነገሮች መምሟላት ይዞታን የሚያስገኙ እንደሆኑ አይተናል:: ይዞታ ሊቀር የሚቸለውም በባለይዞታው ፈቃድ ለሌላ ሰው የተላለፈ እንደሆነ፣ ባለይዞታ የመሆን ሓሳብ ቢኖርም ነብረቱ የጠፋ እንደሆነ እና ንብረቱ ከእጁ በይወጣም ባለይዞታ የመሆን ሓሳብ የጠፋ እንደሆነ መሆኑን ተገነዝበናል:: ይዞታ ቀጣይነተ የሌለው፣ በሓየል የተገኘ፣ በድብቅ የተያዘ እና እውነተኛ ይዞታ ስለመኖሩ የሚያጠራጥር በሆነ ጊዜ ይዞታው ጉድለት ያለበት ነው እነደሚባልም አይተናል:: የይዞታ መብት የሕግ ጥበቃ ያስፈለገበት ዋና ምክንያት እያንዳንዱ ዜጋ ወይም ሕ/ሰብ በአጠቃላይ ንብረቱን በሰላም እንዲጠቀምበተና እንዲገለገልበት ለማድረግ መሆኑን ተረድተናል:: ነገሩን በቀጥታ በመስጠት ወይም ይዞታ ስለመኖሩ የሚየረጋግጡ/የሚያስረዱ/ ሰነዶችን በማስረከብ ይዞታን ማሰተላለፍ እነደሚቻልም ለማየት ሞክረናል:: የይዞታ መብት አንደየሁኔታው በሓይል ወይም በፍርድ ቤት አማካኝነተ ማስከበር የሚቻል መሆኑንም ለመገንዘብ ችለናል::

የይዞታ ትርጉም፦

የፍ/ሕግ ቁጥር 1140 ያስቀመጠው ትርጉም፤ “ይዞታ ማለት አንድ ሰው አንድን ነገር ብእጁ አድርጎ በእውነት የሚያዝበት ሆኖ ሲገኝ ነው” የሚል ነው። ከዚህ ትርጉም መገንዘብ የሚቻለው ይዞታ ማለት አንድ የሚንቀሳቀስ ወይም የማይንቀሳቀስ ንብረት አሻሚ ወይም ድብቅ ባልሆነ ሁኔታ በቁጥጥር ስር በማድረግ ልታዝበት የምትችል ማለት ነው። እዚህ ላይ ንብረቱን መቆጣጠርና ማዘዝ መቻል ብቻ ሳይሆን በንብረቱ መጠቀምና መገልገልም ይጨምራል።

አንድ ሰው በተለያየ መንገድ ባለይዞታ መሆን ይችላል። ለምሳሌ ። የአላባ ተጠቃሚ በመሆን፣ የንብረቱ ባለሃብት በመሆን፣ አንድ ንብረት በመያዥነት (pledge) በመያዝ ወዘተ። ይዞታ በአንድ ሰውና በአንድ ንብረት መካከል ስለሚኖር ግንኙነት የሚገልፅ እንጂ የንብረት ባለሃብትነት መብት ማለት አይደለም፤ እንዲያውም ከባለሃብትነት መብት የጠበበ መብት ያለው ነው።

ይዞታ ስለመኖሩ የሚያረጋግጡ መለኪያዎች /መመዘኛዎች/

ሀ/ አንድ ዕቃ (corpus) መኖር አለበት ብቻ ሳይሆን ይህንን ዕቃ በይዞታ ስር የማድረግ ሓሳብ (Animus) መኖር አለበት። ስለዚህ ይህ ነጥብ የሚያብራራልን ነገር ቢኖር ይዞታው በቁጥጥር ስር ከማድረግ በተጨማሪ ለመጠቀምና ለመገልገል በሚል ሓሳብ የተያዘ መሆን እንደአለበት ነው።

ለ/ ቀጥተኛ ያልሆነ /ተዘዋዋሪ/ ይዞታ በሚመለከት ደግሞ ዕቃው በሌላ ሰው እጅ የተያዘ ሆኖ ንብረቱ የመቆጣጠርና የመጠቀም ሓሳብ (intention) ግን ከባለይዞታው ጋር ሊቀር ይችላል። አብዛኛው ጊዜ ሲታይ ግን ሓሳብ (Animus) ዕቃውን ወደ ሄደበት ይከተላል ነው የሚባለው።

በዚህ ዙርያ ሁለት ንድፈ - ሓሳባዊ አስተያየቶች ይንፀባረቃሉ

1. 1)ሳብጀክቲቭ (subjective) ንድፈ ሓሳብ /ሳቪኒ በሚባል የሕግ ሙሁር የሚራመድ ሓሳብ/ ሆኖ ባለይዞታ ለመሆን አንድ ሰው አንድ ነገር በፍላጐቱ ለራሱ ብሎ የያዘው መሆን አለበት። ዋናው ነገር የሰውየው ሓሳብና ፍላጐት ነው መታየት ያለበት የሚል ነው።

1. 2)ኦብጀክቲቭ (objective) ንድፈ ሓሳብ / ሄሪንግ በሚባል ሙሁር የሚራመድ/ ሆኖ አንድ ሰው ባለይዞታ ነው ለማለት ምን ሓሳብ አለው ሳይሆን መታየት ያለበት ዕቃውን ከማን እጅ ጋር ነው ያለው የሚል ነገር ነው መታየት ያለበት። ይኸውም ዕቃውን በእጁ ያስገባ የዚያ ንብረት ባለይዞታ መሆኑን ይገመታል ይላሉ።

ይዞታ የሚገኝበትና የሚቀርበት ሁኔታ

 1.ይዞታ የሚገኝበት ሁኔታ ሁለት ነገሮችን አካትቶ የያዘ ነው፦

የመጀመርያው ሁኔታ ዕቃውን በአካል መቆጣጠር እና እንደ ባለይዞታ መጠን የመጠቀምና የመገልገል ሓሳብ ሲኖር ነው። በመርህ ደረጃ ሁለቱ ሁኔታዎች ተማልተው መገኘት የግድ የሚል ሆኖ ፤ በልዩ ሁኔታ ግን ሁለቱ ሊለያዩ ይችላሉ።

ለምሳሌ፦ የኣእምሮ በሽታ ያለው ሰው የማሰብ ችሎታው ስለሚያጣ ወይም ስለሚቀንስ የሞግዚቱ ፈቃድ ያስፈልገዋል። በሌላ ሁኔታ ደግሞ አንድ ሰው አንድ ንብረት /ዕቃ/ በኣካል ሊይዘው /በቁጥጥሩ ስር ሊያደርገው/ ይችለል፤ ሆኖም የባለይዞታነት ሓሳብ ግን በሌላ ሰው ሊኖር ይችላል።

ለምሳሌ፦ በወካይና በተወካይ መካከል የሚታይ ሁኔታ መጥቀስ ይቻላል።

2.ይዞታ የሚቀርበት ሁኔታ፦

ሀ/ ይዞታ የሚጠፋበት አንድ ምክነያት በባለይዞታ ፈቃድ ሁለቱ ሁኔታዎች ሲጠፉ ነው።

-ለሌላ ሰው ሲተላለፍ፤ ይኸውም ዕቃው በአካል ለሌላ ሰው ሊተላለፍ ይችላል። እንዲሁም ዶክሜንት በማግኘት ሊሆን ይችላል። በዶክሜንት አማካኝነት ሊተላለፉ የሚችሉ የማይንቀሳቀሱና ልዩ ተንቀሳቃሽንብረቶች ናቸው።

-ባለይዞታው ዕቃውን /ንብረቱን/ አያስፈልገኝም ብሎ የጣለው አንደሆነ ነው።

ለ/ ባለይዞታ የመሆን ሓሳብ ቢኖርም ንብረቱ የጠፋ እንደሆነ /ለምሳሌ እንስሳ ሲጠፋ ጊዜ/

ሐ/ ባለይዞታ የመሆን ሓሳብ ጠፍቶ ንብረቱ ግን ከእጁ ሳይወጣ ሊቆይ የሚችልበት ሁኔታ ሲኖር። ለምሳሌ ፦ ንብረቱ ሸጦ ሲያበቃ ወደ ገዢ ሳያስተላልፈው የቀረ እንደሆነ።

የይዞታ ሕጋዊ ውጤት

ባለይዞታ መሆን ከሚያስከትላቸው ውጤቶች አንዱ በባለይዞታነቱ ክስ የማቅረብ እና የንብረቱ ባለሃብት እንደሆነ የመገመት መብት አለው ። ማድረግ የማይችለው ነገር ቢኖር ባለሃብት ያልሆነ ባለይዞታ ከሆነ ንብረቱ የማስተላለፍ መብት ላይኖረው ይችላል። ባለይዞታ እንደባለሃብት የመገመት መብት ኣለው ስንል በሁለት ምክንያቶች ነው።

1)አብዛኛው ጊዜ የአንድ ንብረት ባለሃብት የዛ ንብረት ባለይዞታም ስለሚሆን፤

1. 2)አንድ ሰው ከንብረት ባለሃብት ፈቃድ ውጭ ባለይዞታ ለመሆን አስቸጋሪ ስለሚሆን ወይም ስለማይቻል ነው።

ይዞታ ጉድለት ያለበት እንዲሆን የሚያደርጉ ሁኔታዎች

 1 ቀጣይነትየሌለውመሆን፦

የአንድ ንብረት ባለይዞታ የሆነ ሰው ጥንቁቅ እና ቀጣይነት ባለው መልኩ ይዞታውን ሊጠቀምበት እንደሚገባ ይጠበቃል። ምክንያቱም በይዞታ ላይ ቀጣይነት ያለው አጠቃቀም ከሌለ አንድ ሰው በአንድ ነገር ላይ ይዞታ አለው ለማለት ስለሚያስቸግር ነው። ይህ ማለት ግን አልፎ አልፎ የማቋረጥ ሁኔታ አይኖርም ማለት አይደለም። አንድ ሰው በአንድ ነገር ላይ የነበረው የይዞታ መብት ተቋርጧል አልተቋረጠም ለማለት እንደ ነገሩ /ንብረቱ/ እና የሚሰጠው አገልግሎት ዓይነት የሚለያይ ሊሆን ይችላል። ለምሳሌ፦ አንድ የእርሻ መሬት ባለይዞታ የሆነ ሰው መሬቱን በክረምት ወቅት ብቻ ሊጠቀምበት ይችላል። የእርሻ መሬቱ በበጋ ወቅት አለመጠቀሙ ባለይዞታ አይደለም ሊያሰኘው አይችልም። የማቋረጡ ሁኔታ አልፎ አልፎ መሆኑን ቀርቶ ለተራዘመና ላልተለመደ ጊዜ የቆየ እንደሆነ ግን በባለይዞታውና በንብረቱ መካከል የነበረ ግንኙነት እንደተቋረጠ ስለሚቆጠር ባለይዞታነት አለ ለማለት ያዳግታል (ፍ/ሕግ ቁ.1142)

 2 ይዞታውበሓይልየተገኘእንደሆነ፦

 የባለይዞታነት መብት ሰላማዊ በሆነ መንገድ የሚገኝና ጥቅም ላይ የሚውል መሆን ይገባዋል። ይዞታው የተገኘው በሓይል የሆነ እንደሆነ ግን ጉድለት ያለበት ነው ይባላል። በአንዳንድ የሕግ ስርዓቶች አንድ ነገር በሓይል የተገኘ እንደሆነ ለዘለቀይታው ጉድለት ያለበት ሆኖ ይቀጥላል። በርከት ባሉ ሌሎች የሕግ ስርዓቶች ግን በሓይል የተገኘ ይዞታ ጉድለት ያለበት ሆኖ የሚቆየው ለአንድ ዓመት ብቻ ነው። የእኛ የሕግ ስርዓት ደግሞ የፍ/ሕጉ የአማርኛው ቅጂ ሁለት ዓመት ብሎ ሲደነግግ እንግሊዝኛው ቅጂ ግን አንድ ዓመት መሆኑን ያመለክታል። ስለዚህ በእኛ የሕግ ስርዓት ባለይዞታ የሆነ ሰው ንብረቱ በሓይል የተወሰደበት እንዲመለስለት ወይም የተፈጠረበት ሁከት እንዲወገድለት ክስ ማቅረብ ያለበት በሁለት ዓመት ውስጥ ነው። ይዞታዬን በሓይል ተወሰደብኝ ወይም በይዞታዬ ላይ ሁከት ተፈጠረብኝ የሚል ሰው /ባለይዞታ/ ካልሆነ በስተቀር ሌላ ሰው ክስ የማቅረብ መብት የለውም። ምክንያቱም ሕጉ ከቀድሞው ባለይዞታ ቀጥሎ ጥበቃ ያደረገለት ለወቅቱ ባለይዞታ በመሆኑ ነው።/ፍ/ሕግ ቁ.1148/

 3 ይዞታውበደብቅየተያዘእንደሆነ፦

 እንደ ሌሎች ሕጋዊ መብቶች ሁሉ ይዞታ ጥቅም ወይም አገልግሎት ላይ መዋል ያለበት ግልፅ በሆነ ሁኔታና ህዝብ እያወቀው መሆን አለበት። ይዞታህን ለማወቅ ፍላጎት ያላቸው ሰዎች ሁሉ እንዲያውቁት በግልፅ መታየት አለበት ማለት ነው። ባለዞታው ይዞታውን በግልፅና ሌላ ሰው በሚያውቀው መንገድ /ሁኔታ/ የማይጠቀምበት ከሆነና በድብቅ የመያዙ ነገር ሆነ ብሎ ያደረገው እንደሆነ ይዞታው ድብቅ ነው ይባላል። በድብቅ የተያዘው ንብረት ባለይዞታ እኔ ነኝ የሚል ወገን ይዞታውን ለማስመለስ ክስ ማቅረብ ያለበት በሁለት ዓመት ውስጥ ነው። በሌላ በኩል አንድ ንብረት በድብቅ ይዞ የቆየ ሰው በደብቅ የመጠቀሙ ነገር ቢያቆምና በግልፅ መጠቀም ቢጀምር የቀድሞው ባለይዞታ ግን ይህንን ነገር እያወቀ ዝም ያለ እንደሆነ ድብቅነቱ ይቀራል ብቻ ሳይሆን አዲሱ ባለይዞታ በይርጋ አማካኝነት ሙሉ በሙሉ ባለይዞታ የሚሆንበት ሁኔታም ሊፈጠር ይችላል። ይህ አዲስ ባለይዞታ ይዞታውን በነጠቀው ወይም በይዞታው ላይ ሁከት የፈጠረበትን ሰው ላይ ክስ ማቅረብ ወይም እንደየሁኔታው ይዞታውን በሓይል የመከላከል መብቱ የተጠበቀ ይሆናል። (ፍ/ሕግ ቁ.1146(2))

4 እውነተኛ ይዞታ ስለመኖሩ የሚያጠራጥር እንደሆነ፦

አንድ ሰው የአንድ ነገር ባለይዞታ እንዲሆን የሚጠበቀው በማያሻማ ወይም በማያጠራጥር ሁኔታ ነው። የሚያጠራጥር ሁኔታ ሊኖር የሚችለው ደግሞ የይዞታ መመዘኛ ከሆኑት ዋንኛ ነገሮች አንዱ ሲጠፋ ነው ማለት ይቻላል። በተለይ ይህንን ነገር የሚከሰተው አንድ ሰው የአንድ ነገር ባለይዞታ ነው ወይስ ስለባለይዞታ ሆኖ ነገሩን የያዘ ነው የሚለውን ነገር ለመለየት አስቸጋሪ ሲሆን ነው።

በአጠቃላይ ባለይዞታ መሆንኑ የሚያረጋግጡ መመዘኛዎች (element) ስለመኖራቸው ወይም አለመኖራቸው አጠራጣሪ ነገር በሚኖርበት ጊዜ ባለይዞታ ነው ለማለት አስቸጋሪ ይሆናል። (ፍ/ሕግ ቁ. 1146(3))።

 የይዞታ መብት የሕግ ጥበቃ ያስፈለገበት ምክንያት

የይዞታ መብት የሕግ ጥበቃ ያስፈለገበት ዋና ምክንያት እያንዳንዱ ዜጋ ወይም ሕ/ሰብ በአጠቃላይ ንብረቱን በሰላም እንዲጠቀምበትና እንዲገለገልበት ለማስቻል ነው። ይህ የይዞታ መብት ከፍ/ሕግ አልፎ በኢፌዴሪ ሕገ መንግስትም ትልቅ ቦታ ያገኘና ጥበቃ የተደረገለት መብት ነው /አንቀፅ 40/።

አንድ ዕቃ ወይም ንብረት በእጁ ያስገባ ሰው አብዛኛው ጊዜ ባለይዞታ ነው ሲባል የግድ ዕቃውን ተሽክሞ መሄድ አለበት ማለት አይደለም። ለምሳሌ፦ የቤት ስራተኛ የምትሰራበት ቤት ንብረት ስለያዘች ብቻ ባለይዞታ ነኝ ማለት አትችልም። አንድ ሰው ለሌላ ሰው ብሎ አንድ ንብረት የሚይዝበት ሁኔታ በሚኖርበት ጊዜም ንብረቱን የያዘ ሰው ባለይዞታ ነው እንደማይባል ፍ/ሕጉ ያስቀምጣል። በሌላ ሰው ስም ንብረት መያዝ ሊኖር የሚችለው ባለይዞታ የሆነ ሰው ከሌላ ሰው ጋር በሚያደርገው ስምምነት ንብረቱን እንዲይዝለት የሚያደርግበት ሁኔታ ሲኖር ነው። ስምምነቱ ሲቋረጥ ደግሞ ንብረቱ ወደ ባለይዞታው ይመለሳል ማለት ነው። በሌላ መንገድ ደግሞ መጀመርያ ባለይዞታ የነበረ ሰው ኃላ የበላይዞታነት መብቱ ለሌላ ሰው ያስተላለፈው እንደሆነና ዕቃው ግን ለተወሰነ ጊዜ ለአዲሱ ባለይዞታ ሳያስተላልፈው በእጁ ያቆየው እንደሆነ ባለይዞታ መሆኑ ቀርቶ ስለሌላ ሰው ሆኖ ንብረት የያዘ ሰው ነው ይባላል። ከዚህ ጋር ተያይዞ የሚነሳው ጥያቄ ስለሌላ ሰው ሆኖ ንብረት የመያዝ ውጤት ምንድነው የሚል ነው ? ስለሌላ ሰው ሆኖ ንብረት የመያዝ ውጤት፦

1.በያዘው ንብረት ላይ በይርጋ አማካኝነት የባለሃብትነት መብት ማረጋገጥ አይችልም

 2.እንደ ባለይዞታ ክስ የማቅረብ መብት አለው።

 3.ከባለይዞታ ጋር ስምምነት በማድረግ ወደ ባለይዞታነት መለወጥ ይችላል

የዚህ ዓይነት የንብረት ኣመዳደብ የንብረቱ ግዙፋዊ ህልውና /ተጨባጭነት/ያለው መሆን ወይም አለመሆን መሰረት ያደረገ ነው።

ግዙፋዊ ህልውና ያላቸው ነገሮች (corporeal things)

ግዙፋዊ ህልውና ያላቸው ነገሮች /ንብረቶች/ የሚባሉ ይናስም ይብዛም ሊዳሰሱ /ሊጨበጡ/ የሚችሉ ናቸው። እንደዚህ ዓይነት ነገሮች ሊለኩ፣ ሊመዘኑ፣ ሊቆጠሩ…ወዘተ የሚችሉ ሆኖው እንደ እህል፣ ጨርቅ፣ መፅሓፍ፣ መኪና፣ ቴሌቪዥን፣ ራድዮ፣ ቤቶች፣ እንስሳት…ወዘተ የመሳሰሉትን ያጠቃልላል። ግዙፋዊ ህልውና ያላቸው ነገሮች የሚንቀሳቀሱ ወይም የማይንቀሳቀሱ ንብረቶች ሊሆኑ ይችላሉ።

የሚንቀሳቀሱ ንብረቶችም ልዩ ተንቀሳቃሽ እና ከልዩ ተንቀሳቃሽ ንብረት ውጨ ያሉትን በሚል መልኩ ማስቀመጥ ይቻላል። ልዩ ተንቀሳቃሽ ንብረት የሚባሉት እንደ አውሮኘላን፣ መኪና፣ ባቡር፣ መርከብ ወዘተ የመሳሰሉት ናቸው። ይህ የሆነበት ምክንያት ደግሞ የእነዚህ ዓይነት ንብረቶች የባለቤትነት መብት ወደ ሌላ ለማስተላለፍ ምዝገባና የባለቤትነት ደብተር ስለሚያስፈልግ ነው። ልዩ ያልሆኑ ተንቀሳቃሽ ንብረቶች የምንላቸው ግን ከእነዚህ ልዩ ከሆኑ ተንቀሳቃሽ ነገሮች ውጭ የሆኑት ሁሉም ተንቀሳቃሽ ነገሮች ናቸው።

ግዙፋዊ ህልውና ያላቸው ነገሮች አላቂ እና ኣላቂ ያልሆኑ (consumable and non-consumable) በሚል መልኩም ሊገለፁ ይችላሉ። እንዲሁም ዓይነቱ ተለይቶ ሊታወቅ የሚችል ነገር (fungible goods) እና ዓይነቱ ተለይቶ ሊታወቅ የማይችል (non-fungible goods) በሚል ሁኔታም ይገለፃሉ። ዓይነቱ ተለይቶ የሚታወቅ ማለት በመጠን፣ በቁጥር፣ በመለኪያ ሊታወቅ የሚችልና ለተመሳሳይ ዓላማ እርስ በራሱ ሊለዋወጥ የሚችል ነው። ለምሳሌ ገንዘብ መጥቀስ ይቻላል። ዓይነቱ ተለይቶ የማይታወቅ ነገር ግን በማንኛውም መለኪያ ሊመዘን፣ ሊለካ ወዘተ የማይችል ነው። ለምሳሌ፦ የኪነ ጥበባት ስራዎች የቀለም ቅብ ወዘተ።በሌላ መልኩ ደግሞ በባለቤትነት ወይም በይዞታ በሰው እጅ የገቡ ነገሮች (things appropriated) እና በሰው እጅ ያልገቡ ወይም ባለቤት የሌላቸው (things which have no owner or not appropriated) ሆኖው ነገር ግን በባለቤት ሊያዙ የሚችሉ (things which are susceptible of ownership or appropriation) ለምሳሌ፦ በባለቤትነት /በይዞታነት/ ያልተያዘ ንብ መጥቀስ ይቻላል።

ግዙፋዊ ህልውና የሌላቸው ነገሮች (Incorporeal things) (ፍ/ሕግ ቁጥር 1128 እና 1129)

ይህ ዓይነት ንብረት በዓይን ሊታይ ወይም በእጅ ሊዳሰስ የማይችል ተጨባጭነተ የሌለው ነገር ማለት ነው። እንደዚህ ዓይነቱን ንብረት በሕግ እንዳለ ይገመታል ወይም እውቅና የተሰጠው እንጂ ኣካላዊ ህልውና ያለው ወይም በእውን /በርግጥ/ ያለ ነገር አይደለም። በዚህ ስር የመጠቃለሉት የንግድ መልካም ስም (good will) እና ሌሎች በንግድ መደብር ውስጥ የሚገኙትን ነገሮ (የንግድ ሕግ ቁጥር 124 እና 127 እና ሌሎች የንግድ ሕጉ ድንጋጌዎች ይመለከተዋል) ፣ክሌምስ (claims) ፣ የመድን ፖሊሲዎች፣ ቅርፃቅርፆች፤ የአእምሮ ንብረት ለምሳሌ የፓቴንት እና የቅጅ መብቶች … ወዘተ ናቸው። እነዚህ የንብረት መብቶች እንደሌሎች ግዙፍነት ያላቸው የንብረት መብቶች በኢፌዴሪ ሕገ መንግስት አንቀፅ 40(2) ላይ ሽፋን እንዲያገኙ ተደርገዋል። በዚሁ አንቀፅ ስር ዜጎች በመፍጠር ችሎታቸው ያፈሩት የተጨባጭነት ጠባይ ሳይኖሮው ዋጋ ያለው ውጤት ነው በሚል መልኩ ተደንግጎ እናገኘዋለን። በፍትሃብሄር ሕጋችን ዓምቀፅ 1128 እና 1129 እነደተመለከተውም የገንዘብና ሌሎችም ግዙፋዊነት የሌላቸው መብቶቸ ላምጪው በተሰጠው ሰነድ ውስጥ ሲገኙ፤ እንዲሁም እንደ ኤሌከትሪሲቲ ያሉት የኢኮኖሚ ዋጋ ያላቸው የተፈጥሮ ሓይል ነገሮቸ ተቃራኒ የሕግ ድንጋጌ ከሌለ በቀር በሰው ገዢነት ውስጥ ያሉና ለሰው አገልግሎት ስራ የተደረጉ ከሆኑ እንደተንቀሳቃሽ ነገሮች ሆነው እንደሚቆጠሩ ተደንግጎ ይገኛል:: የንብረት ሕጉ ላምጪው በሚሰጥ ሰነድ ውስጥ የሚገኝ መብት አካትቶ ሲያበቃ ለምን ስሙ ለተጠቀሰው ሰው (specified name) ወይም ለታዘዘለት ሰው (to order) የሚተላለፉ ሰነዶችን በሚመለከት ሳያካትት እንደቀረ ግን ግልፅ አይደለም::(የንግድ ሕግ ቁጥር 719 ይመለከተዋል):: ግዙፋዊ ህልውና ወይም ተጨባጭነት ጠባይ የሌላቸው የንብረት ዓይነቶች የማፍራት ብቻ ሳይሆን የዚህ ዓይነት መብት የማስተላለፍ መብትም በፍ/ሕግ ቁጥር 2411 ተካትቶ ይገኛል።

ግዙፋዊ ህልውና ያላቸው የሌላቸው በሚል ከፋፍሎ የማየት አስፈላጊነት

የዚህ ዓይነት ክፍፍል ያስፈለገበት ምኽንያት ሊዳሰስ የሚችልና የማይችል፣ በዓይን ሊታይ የሚችልና የማይችል ወዘተ ብሎ ለመለየት ይጠቅማል። በሁለቱ መካከል የንብረት መብት የሚገኝበትና የሚተላለፍበት አግባብ የተለያየ በመሆኑ፤ ይኸውም ግዙፋዊ ህልውና ያላቸው ንብረቶች እነዚህ ንብረቶች በመቀበል /ማግኘት/ ወይም በሰነድ ምዝገባ አማካኝነት ሊተላለፉ የሚችሉ ሲሆን፤ የተጨባጭነት ጠባይ የሌላቸው የንብረት መብቶች ከአንድ ወደ ሌላ ሰው ለማስተላለፍ የሞቻለው ግን በፅሑፍ ብቻ ነው።

 ከንብረት ባለቤትነት አንፃር ሲታይ የግል እና የህዝብ ሃብት በሚል ይከፋፈላል

የግል ሃብት (private property) የሚባለው አንድ ወይም ጥቂት ሰዎች በባለቤትነት የያዙት ሆኖ ካለ ሌላ ኣካልና ሕግ ጣለቃ ገብነት ወደ ሶሰተኛ ወገን ሊተላለፍ የሚችል ሆኖ በቅን ልቦና ይዞታ በማድረግና በይርጋ ጊዜ የባለሃብትነት መብት ሊያስገኝ የሚችል ነው። በህዝብ ባለሃብትነት ስር የሚገኙ ንብረቶች ግን የህዝብ ንብረቶች ተብለው የሚታወቁ ሆኖው ወደ ግል ባለሃብት ሊተላለፉ የሚችሉት ህዝብን ወክሎ በሚያስተዳድረው መንግስት አማካኝነት ነው። የዚህ ዓይነት ንብረት በቅን ልቦና እና በይርጋ ጊዜ ባለቤት መሆን አይቻልም።

በአጠቃላይ ንብረት በተለያየ መንገድ ሊመደብ /ሊከፈል/ እደሚችል አይተናል:: ይኸውም ዋና ዋናዎቹ ተንቀሳቃሽ እና የማይንቀሳቀስ ንብረት አንዱ ሆኖ ተንቀሳቃሽ ንብረቶች የምንላቸው በራሳቸው ወይም በሰው ጉልበት ተፈጥሮአዊ ባህሪያቸውን ሳይለውጡ ሊጓዙ ወይም ሊጓጓዙ የሚችሉ ሲሆን፤ የማይንቀሳቀስ ንብረት የምንላቸው ደግሞ በተፈጥሮአቸው የማንቀሳቀሱ፣ ተንቀሳቃሽ ሆኖው ከማይንቀሳቀሱ ነገሮች ባላቸው ግንኙነት ምክንያት እንደማይንቀሳቀሱ ንብረቶች የሚቆጦሩ እና መበቶችን ከማስከበር አንፃር እንደማንቀሳቀሱ ተደርገው የሚወሰዱ ናቸው:: ሌላው የክፍፍል ዓይነት ከንብረት ባለቤትነት አንፃር ሲታይ የግልና የህዝብ በሚል እና እንዲሁም ከተጨባጭነት አነፃር ሲተይ ግዙፋዊ ህልውና /ተጨባጭነት/ ያላቸው እና የሌላቸው በሚል የሚደረግ ክፍፍል ናቸው:: የዚህ ዓይነት የንብረት ክፍፍል አስፈላጊነትም በዋናነት የንብረት ማግኛና ማስተላለፍያ መንገዶች እና በማስረጃ ጉዳይ ላይ ልዩነት የሚታይባቸው በመሆኑ ነው::

ያንድ ነገር ሙሉ ክፍሎች (ፍ/ሕግ ቁ.1131-1134)

እንደሚታወቀው አንድ የማይንቀሳቀስ ንብረት የምንለው ከተለያዩ ነገሮች የተሰራ ወይም የተገነባ ነው። በሌላ ኣባባል የተለያዩ ነገሮች ቅልቅል ወይም ስሪት ወይም ውህደት ውጤት ነው ማለት ይቻላል። ነገሮቹ የተወሃዱ ወይም ተያይዘው የተገነቡ በመሆናቸው በዋናው ንብረት/ነገር/ ወይም በሙሉ ክፍሉ ነገር ላይ ጉዳት ሳይደርስበት ሊለያይ የማይችል ነው። አንድ ነገር የሌላ ነገር ሙሉ ክፍል (intrinsic element) ነው ለማለት በሁለት መንገድ ሊገለፅ የሚችል መሆኑ ግንዛቤ መውሰድ ያስፈልጋል (ቁ.1132)።

1)ያ ነገር በልምድ የዋናው ነገር /ንብረት/ ሙሉ ክፍል ነው ሲባል

ለምሳሌ፦ (ሀ) አንድ ሰው መኪና ገዝቷል የተባለ እንደሆነ በልምድ ኣባባል ጐማውንም የሚያጠቃልል ነው።

     ለ) የአንድ ቤት ሰርቪስ ወይም ሽንት ቤት በልምድ ኣባባል የዋናው ቤት ሙሉ ክፍል እንደሆነ ተደርጎ ይወሰዳል። እዚህላይ ልምድ ስንል በተደጋጋሚ የተሰራበትና የታየ ነገር ማለትመሆኑን መረዳት ያስፈልጋል።

 2)ከሌላ ንብረት ጋር የተወሃደ ወይም የተያያዘ ሆኖ ከተወሃደበት ንብረት ለመለያየት ሲያስፈልግ በዋናው ነገር /ንብረት/ ወይም በሙሉ ክፍሉ ላይ ጉዳት ካልደረሰ በቀር ሊለያይ የማይችል ሲሆን ነው። ይህ የደረሰው ጉዳት /ንብረቱ ሲለያይ/ ንብረቱ የሚሰጠው ጥቅምና አገልግሎት ስለመቀነስ ወይም ስላለ መቀነሰ ግምት ውስጥ የሚገባ አይደለም።

በተጨማሪ ዛፎችና ሰብሎች በልዩ ሁኔታ የመሬቱ ሙሉ ክፍሎች እንደሆኑ በፍ/ሄር ሕጉ ተካትተዋል (ፍ/ሕግ ቁ.1133) ። ይኸውም ከመሬት ሳይለያዩ በሚቆዩበት ጊዜ የመሬቱ ሙሉ ክፍሎች እንደሆኑ ተደርገው ይቆጠራሉ። የመሬቱ ሙሉ ክፍሎች መሆናቸውን የሚያቋርጡ፤

ሀ/ ከመሬቱ ጋር ሲለያዩ ሆኖ ራሳቸውን የቻሉ ኣካላዊ /ግዙፋዊ/ ህልውና ያላቸው ተንቀሳቃሽ ንብረት ሲሆኑ፣

ለ/ ከመሬት ጋር ሳይለያዩ በውል በግልፅ ሁኔታ ወደ ሌላ ሰው የተላለፉ እንደሆነ ነው።

   አንድ ነገር የሌላ ነገር ሙሉ ክፍል ነው ማለት ምን ሕጋዊ ውጤት ያስከትላል? (ፍ/ሕግ ቁ.1134)

1. 1)አንድ የተለየ ሃብት /ንብረት/ መሆኑን ያቋርጣል። ዋናው ነገር የተሸጠ ወይም በሌላ መንገድ ወደ ሌላ ሰው የተላለፈ እንደሆነ ያ ሙሉ ክፍል የተባለውን ነገርም ከዋናው ነገር አብሮ ይተላለፋል።
2. 2)የአንድ ነገር ሙሉ ክፍል ከመሆናቸው በፊት ሶሰተኛ ወገን በእነሱ ላይ የነበረው መብት የአንድ ነገር ሙሉ ክፍል ከሆኑ በኃላ ግን ይቋረጣል።
3. 3)ሶሰተኛው ወገን በሌላ መንገድ መብቱን ማስከበር እንደሚችል ነው።

ለምሳሌ፦ ከውል ውጭ በሚኖር ሓላፊነት መጠየቅ ይችላል። እንዲሁም ያለ ኣግባብ በመበልፀግ ሓላፊነት መጠየቅ ይችላል።

አንድ መላምታዊ ጉዳይ በመውሰድ ነገሩን የበለጠ ግልፅ ማድረግ ይቻላል። አቶ “ሀ” በገንዘቡ አሸዋ ገዝቶ ግቢው አጠገብ አስቀሙጧል። አቶ “ለ” ደግሞ አቶ “ሀ”ን ሳያስፈቅድ የአሸዋው ግማሽ የሚያክል በመውሰድ ለቤቱ መስርያ ተጠቅሞበታል። አቶ “መ” በበኩሉ የተሰራው ቤት ከአቶ “ለ” ገዝቶታል። በዚህ ሁኔታ አቶ “ሀ” አቶ “መ”ን በመክሰስ የገዛኸው ቤት የእኔ አሸዋ ተጠቅመው የሰሩት ስለሆነ አሸዋዬን መልስልኝ ሊለው አይችልም። ማድረግ ያለበት ነገር ቢኖር ሌላ ሕግ ተጠቅሞ አቶ “ለ”ን በመክሰስ አሸዋየን መልስልኝ ወይም የጉዳት ካሳ ክፈለኝ ነው ማለት ያለበት።

ደባሎች (ተጨማሪ) ነገሮች (Accessories) (ፍ/ሕግ ቁ.1135-1139)

ተጨማሪ ነገር ማለት ለዋናው ንብረት በቀዋሚነተ ኢኮኖሚያዊ ጥቅም ሊሰጥ የሚችል የንብረት ዓይነት ነው። ከፍ/ሕግ ቁ.1136 መረዳት እንደሚቻለው የተጨማሪ ነገር ትርጉም ሁለት መመዘኛዎች ይዞ ይገኛል፤

1. 1)የንብረቱ ባለቤት ወይም የአላባ ተጠቃሚ የሆነ ሰው አንድ ነገር የዋናው ነገር /ንብረት/ተጨማሪና አገልጋይ ብሎ የመደበው መሆን አለበት፣
2. 2)ያ ተጨማሪ ነገር ለዋናው ነገር ለማገልገል በቀዋሚነት የመደበው መሆን አለበት።

ለምሳሌ፦ አንድ የመኪና ባለቤት ክሪክ ይዞ የሚንቀሳቀሰው ክሪኩ በተጨማሪነት በመመደብ መኪናዋ እንድትጠቀምበትና እንድትገለገልበት በሚል ሃሳብ መሆኑን ለመገመት አያዳግትም።

ስለዚህ በሬዎች ለእርሻ መሬት፣ ማሽነሪ ለኢንዱስትሪ፣ ቁልፍ ለቤት በር፣ የመኪና መለዋወጫ ለተሽከርካሪዎች ተጨማሪዎች ናቸው። ተጨማሪ ነገር ለተወሰነ ጊዜ ከዋናው ንብረት ቢለይም የተጨማሪነት ባህሪው አይለቅም /ፍ/ሕግ ቁ.1137/።

አንድ ነገር የሌላ ነገር ተጨማሪ ነገር ነው ማለት የሚኖረው ሕጋዊ ውጤት ምንድነው? /ፍ/ሕግ ቁ. 1138/

1. 1)አንድ ነገር ተጨማሪ ነገር ከመሆኑ በፊት ሶሰተኛ ወገኖች በዚህ ነገር ላይ መብት የነበራቸው እንደሆነ የሌላ ንብረት ተጨማሪ ከሆነ በኃላም መብቱ እንደተጠበቀ ይቆያል። ዋናው ነገር /ንብረት/ ቢሸጥም እንኳ ከዋናው ንብረት ጋር ያለ ተጨማሪ ነገር እንደተሸጠ አይቆጠርም። ይህ የሆነበት ምክንያትም ዋናው ንብረትና ተጨማሪው ነገር የየራሳቸው ህልውና ያላቸው በመሆኑ ነው።

1. 2)ነገሩ የሌላ ንብረት ተጨማሪ ከመሆኑ በፊት በፅሑፍ በተደረገ ውል የዋናው ነገር ተጨማሪ አለመሆናቸው የሚገልፅ በማይኖርበት ጊዜ ግን በቅን ልቦና ንብረቱን ያገኘ ሶሰተኛው ወገን መብት የተጠበቀ ነው።

ለምሳሌ፦      አቶ “ሀ” የፋብሪካ ባለቤት ነው

        አቶ “ለ” የጭነት መኪና ባለቤት ነው

አቶ “ለ” መኪናውን አቶ “ሀ” እንዲጠቀምበት ሰጠው

አቶ “መ” ከአቶ “ሀ” ፋብሪካ እና መኪና (የአቶ “ለ” የነበረ መኪና ማለት ነው) ገዛ በዚህ ሁኔታ አቶ “ሀ” እና አቶ “ለ” መኪናውን ወደ ሌላ እንዳይተላለፍ የሚል ውል ካልነበራቸው በስተቀር አቶ “ሐ” የመኪናው ባለሃብት ይሆናል።

1. 3)የሚያጠራጥር ሁኔታ በሚኖርበት ጊዜ ለዋናው ነገር /ንብረት/የሚመለከቱ መብቶች ወይም ተግባሮች ከእሱ /ከዋናው ነገር/ ጋር ተጨማሪ /ደባል/ሆኖው ለሚገኙ ነገሮችም የሚመለከት ወይም የሚሰራ ይሆናል/ፍ/ሕግ ቁ.1135/።

ለምሳሌ፦የመኪና መለዋወጫ /አስኳርታ/ጐማ ወይም ክሪክ ከመኪናው ጋር በግልፅ ውል የተሸጠ እንደሆነ አብረው እንደተሸጡ ይቆጠራሉ። በሌላ በኩል ደግሞ ጐማው በመኪናው ውስጥ የተገኘ እንደሆነ አጠራጣሪ ስለሚሆን ከመኪናው ጋር እንደሆነ ተደርጎ ይወሰዳል። ይህ ነገር ፍትሓዊ መሆኑ ወይም ስላልመሆኑ ግን አነጋጋሪ ሊሆን ይችላል።

1. 4)ተጨማሪው /ደባሉ/ ነገር ለቀድሞው ባለሃብት የሚመለስለት እንደሆነ ከዋናው ንብረት መለያየት የለበትም የሚሉ በቅን ልቦና የገዙ ሶሰተኛ ወገኖች በሸጡላቸው ሰዎች ላይ የጉዳት ካሳ ጥያቄ የማቅረብ መብታቸውን የተጠበቀ ነው።

ከዚህ ጋር በተያያዘ በፍ/ሕግ ቁጥር 1138(1) እና (2) ላይ ስለሶሰተኛ ወገን የተቀመጠ ነገር አለ። ቢሆንም በሁለቱ (ንኡስ ቁ.1 እና 2) መካከል ያለ ልዩነት ግልፅነት የጐደለው ይመስላል። በፀሓፊው እምነት በሁለቱ ንኡስ አንቀፆች አንድ ተጨማሪ ነገር ከዋናው ነገር ተደርቦ በሚሸጥበት ጊዜ ስለሚኖረው ውጤት የሚያወሱ ናቸው።

ይኸውም፦

በቁ.1138 (1) ላይ ሶሰተኛ ወገን የሚለውን የሚያመለክተው የተጨማሪ ነገር ባለሃብትን ሆኖ ተጨማሪው ነገር ከዋናው ነገር/ንብረት/ጋር ከመያያዙ በፊት የነበረው መብት እንደተጠበቀ መሆኑን የሚያስረዳ ነው። በሌላ አገላለፅ የዋናው ነገር ለሌላ ሰው መተላለፍ የደባሎች /ተጨማሪ/ ነገሮች አብሮ መተላለፍ አያመለክትም። ምክንያቱም የየራሳቸው ህልውና ስላላቸው ነው።

በቁ.1138 (2) ላይ ሶሰተኛ ወገን የሚለውን ነገር የሚያመለክተው ግን ዋናው ነገር የተላለፈለትን ሰው ነው። በንኡስ አንቀፅ 1 ላይ የተመለከተውን የሶሰተኛ ወገን

መብት /የተጨማሪ ነገር ባለሃብት መብት/የዋናው ነገር ባለሃብትና የተጨማሪ

ነገር ባለሃብት በፅሑፍ አድርገው በግልፅ ካልተዋዋሉ በስተቀር በቅን ልቦና የገዙ

ሰዎች ተቃውሞ ሊቀረብባቸው አንደማይችል ነው። ከዚህ መረዳት የሚቻለው

ንኡስ አንቀፅ 2-የንኡስ-አንቀፅ-ልዪ-ሁኔታ መሆኑን ነው።

አንድ ነገር በተጨማሪነት/በደባልነት/ ከሌላ ነገር /ከሚንቀሳቀስ ወይም ከማይንቀሳቀስ ንብረት/ ጋር እንዴት እንደሚያያዝ ካየን ዘንድ እንዴትስ ተጨማሪ መሆኑን ይቀራል የሚል ነጥብ ደግሞ መመለስ ያለበት ጉዳይ ነው። የፍ/ሕግ ቁጥር 1139 የተጨማሪነት ሁኔታ የሚቀርበት ጊዜ መቼ አንደሆነ ለማመልከት ሁለት ሁኔታዎች ደንግጎ ይገኛል

1. ተጨማሪው ነገር ከዋናው ነገር/ንብረት/ ጋር የተወሃደ ወይም የተደባለቀ እንደሆነና ለማለያየትም ጉዳት ወይም ብልሽት ሳይደርስበት የማይቻል ሲሆን፤
2. የተጨማሪው ነገር ባለሃብት ከአሁን ጀምሮ ተጨማሪ ነገር ሊባል አይገባውም ወይም የዋናው ነገር አካል ሆኖዋል ሲል ሓሳቡን የገለፀ እንደሆነ ነው።