ተንቀሳቃሽ ወይም የማይንቃሳቀስ በሚል የተደረገ የንብረት ክፍፍል

ይህ ክፍፍል መሰረት የሚያደርገው ግዙፋዊ/ቁሳዊ ህልውና ያላቸውንና በስሜት ህዋሶቻችን ሊታወቁ የሚችሉትን ነገሮች ናቸው።

 

ተንቀሳቃሽ ንብረቶች፦

 

ተንቀሳቃሽ ንብረቶች የምንላቸው በራሳቸው ወይም በሰው ጉልበት ጉዳት ሳይደርስባቸው ወይም ተፈጥሮኣዊ ባህሪያቸውን ሳይቀይሩ ሊጓዙ ወይም ሊጓጓዙ የሚችሉ ግዙፋዊ ህልውና ያላቸው ናቸው። ስለዚ አንድ ንብረት ተንቀሳቃሽ ነው ለማለት፦

ሀ/ ንብረቱ ግዙፋዊ ህልውና ሊኖሮው ይገባል ወይም በስሜት ህዋሶቻችን ልንገነዘበው

     የሚችል መሆን አለበት። ምሳሌ፦ ጠረጴዛ፣ ወንበር፣ መፅሓፍ፣

ለ/ በራሱ ሊንቀሳቀስ /ሊጓዝ/ የሚችል መሆን አለበት። ምሳሌ ፦ ተሽከርካሪ ወይም ሰው ተሸክሞ የሚያንቀሳቅሰው መሆን አለበት።

ሐ/ ንብረቱ በራሱ ወይም በሰው ጉልበት ሲንቀሳቀስ ጊዜ ተፈጥሮኣዊ ባህሪው የማያጣ ወይም የማይለውጥ መሆን አለበት።

 

በ “ለ” እና “ሐ” የተቀመጡትን መመዘኛዎች ግልባጭ ትርጉም (a contrari0 interpretation) ሲታይ አንድ ነገር ሊንቀሳቀስ የማይችል የሆነ እንደሆነ ወይም ተፈጥሮኣዊ ባህሪው ሳይቀይር የማይንቀሳቀስ እንደሆነ ተንቀሳቃሽ ንብረት ሊባል እንደማይችል ነው። ይህ ማለት ግን የማይንቀሳቀስ ንብረት ነው ማለት አይደለም። በተፈጥሮው ተንቀሳቃሽ ንብረት ኖሮ በኃላ የማይንቀሳቀስ ንብረት አካል እንዲሆን በመደረጉ ምክንያት ተንቀሳቃሽ ንብረት መሆኑን ስለሚያቋርጥ ነው።ምክንያቱም የማይንቀሳቀስ ንብረት የሚባሉ መሬትና ህንፃ በመሆናቸው ነው።

 

የፍ/ሔር ሕጉ ከተጠቀሱት ውጭ በተፈጥሮ ሓይል /በነፋስ፣ ጎርፍ ወዘተ/ የሚንቀሳቀሱትን ነገሮች እውቅና የሰጠ አይመሰልም። ሆኖም ግን አንዳንድ የማይንቀሳቀሱ ንብረቶች በሕግ እንደ ተንቀሳቃሽ ንብረት ተደርገው የሚወስዱበት አጋጣሚ ሊኖር ይችላል። ለምሳሌ ፦ ዛፎች ወይም የእህል ሰብል ከመቆረጣቸው ወይም ከመታጨዳቸው በፊት ለሌላ ሰው የተላለፉ እንደሆነ እንደ ተንቀሳቃሽ ንብረት የሚቆጠሩ ሲሆን ይህ ሁኔታ በሌለበት ጊዜ ግን እንደማይንቀሳቀሱ ንብረቶች ተደርገው ይወስዳሉ።

 

ተንቀሳቃሽ ንብረቶችም እንደማይንቀሳቀሱ ንብረቶች የሚወሰዱበት ሁኔታ ሊያጋጥም ይችላል። ለምሳሌ ትራክተሮች አንድ እርሻ ለማልማት በቀዋሚነት የተመደቡ እንደሆነ ከመሬቱ ጋር እንደማይንቀሳቀሱ ንብረቶች ሊወሰዱ ይችላሉ።

 

የማይንቀሳቀስ ንብረት፦

 

የማይንቀሳቀሱ ንብረቶች የምንላቸው በተለያየ ክፍል ተክፈለው ሊታዩ ይችላሉ። ከእነዚህ መካከል መሰረታዊ ናቸው የሚባሉት እንደሚከተለው ቀርበዋል።

1. 1.በተፈጥሮአቸው የማይንቀሳቀሱ ንብረቶች (Immovables by their nature)
2. 2.ተንቀሳቃሽ ንብረት ሆኖ ከማይንቀሳቀስ ንብረት ጋር ባለው ግንኙነትና ከሚሰጠው ጥቅም አንፃር ሲታይ እንደማይንቀሳቀስ ንብረት የሚወስድ (Immovables by their distination)
3. 3.መብቶችን ከማስከበርና ከሚሰጠው ጥቅም አንፃር ሲታይ እንደማይንቀሳቀስ ንብረት የሚወስድ (Immovables by the object to which they apply)

 

የእነዚህ ዝርዝር ይዘት እንደሚከተለው ለማየት እንሞክራለን።

 

1. 1.በተፈጥሮአቸው የማይንቀሳቀሱ ንብረቶች

በተፈጥርአቸው የማይንቀሳቀሱ ንብረቶች የሚባሉ እንደመሬት፣ ህንፃዎች፣ ዛፎች፣ ወዘተ የመሳሰሉት ናቸው።

 

ሀ/ዛፎች መሬት ላይ እስከበቀሉ ድረስ የማይንቀሳቀሱ ንብረቶች ናቸው፦

ከመሬት ውጭ በሌላ ዕቃ ውስጥ የበቀሉ (እንደ አበባ የመሳሰሉ) ሲሆን ግን ተንቀሳቃሽ ንብረት ይሆናሉ። ዛፎች መሬት ላይ ገና በቁማቸው እያሉ ወይም ሳይቆረጡ በሽያጭ ወይም   በሌላ መንገድ ወደ ሌላ ሰው የተላለፉ እንደሆነ ግን እንደተንቀሳቃሽ ንብረት ነው የሚወስዱት (movables by anticipation) ለምሳሌ፦ አቶ “ሀ” የበሰለ ግን ደግሞ ያልታጨደ ጤፍ ለአቶ  “ለ” ቢሸጥለት ጤፉ ገና ያልታጨደ ቢሆንም እንደ ተንቀሳቃሽ   ንብረት ይቆጠራል። ይህ የሚያሳየን ነገር ቢኖር ሕግ የሰዎችን ግንኙነት ለመቆጣጠር ሲል ያስቀመጠው ፈጠራ   መሆኑን ነው።

 

ለ/ ከመሬት ጋር ተያይዘው የተሰሩ ህንፃዎችና ቤቶች፦

 

እንደሚታወቀው ህንፃዎችን ለመገምባት የተለያዩ ነገሮች ያስፈልጋሉ። ህንፃውን ለመስራት የሚጠቅሙ ነገሮች በተናጠል ሲታዩ ለዚህ የህንፃ ስራ መስሪያ ከመዋላቸው በፊት ወይም የድሮ ባህሪያቸውን ሲታይ የሚንቀሳቀሱ ንብረቶች የነበሩ ቢሆንም በህንፃው ውስጥ ከተካተቱ በኃላ ግን የህንፃው ወይም የቤቱ ኣካል ስለሚሆኑ እንደማይንቀሳቀሱ ንብረቶች ተደርገው ይወስዳሉ።

 

1. 2.ተንቀሳቃሽ ሆኖው ከማይንቀሳቀሱ ንብረቶች ጋር ባላቸው ግንኙነትና ከሚሰጡት ጥቅም አንፃር ሲታይ እንደማይንቀሳቀሱ ንብረቶች የሚወስዱ፦

 

እነዚህ ንብረቶች በተፈጥሮአቸው ተንቀሳቃሽ ንብረቶች ሆኖው በሕግ ፈጠራ ወይም እውቅና ብቻ እንደማይንቀሳቀሱ ንብረቶች የሚቆጠሩ ናቸው። ለምሳሌ ፦ በሬዎች፣ ትራክተሮችና ሌሎች መሳሪያዎች በእርሻ ስራ ላይ ሲሰማሩ ወይም ለዚህ ስራ ተብለው ሲመደቡ፤ አንድ ፋብሪካ ስራውን ለማከናውን መኪና፣ ሌሎች ማሽኖች ወዘተ ስለሚያስፈልጉት እነዚህ ተሽከርካሪዎች እና ማሽኖች ከፋብሪካው ጋር አብረው እንደማይንቀሳቀስ ንብረት ይቆጠራሉ። እነዚህ የእርሻና የፋብሪካ ስራ ለማከናወን የሚጠቅሙ ንብረቶች ተጨማሪ ነገሮች (Accessories) ተብለው ይጠራሉ። ተጨማሪ ነገሮች (accessories) እንደማይንቀሳቀሱ ንብረቶች ተደርገው እንዲቆጠሩ ለማድረግ ሁለት ሁኔታዎች ሊሟሉ ይገባል።

 

ሀ/ በተፈጥሮው የማይንቀሳቀሰው ንብረትና ያ ተጨማሪ ነገር ከአንድ ፓትሪሞኒ የመጡ   (የአንድ ሰው ንብረት) መሆን አለባቸው።

ለ/ ያ በተፈጥሮው ተንቀሳቃሽ የሆነ ንብረት ለማይንቀሳቀሰው ንብረት አገልግሎት የዋለ መሆን አለበት። ለምሳሌ ፦ አንድ የእግር መኪና በቀጥታ ለፋብሪካው የስራ ክንውን የሚያገለግል ስለማይሆን እንደማይንቀሳቀስ ንብረት ተደርጎ አይቆጠርም።

በማይንቀሳቀስ ንብረት ላይ የሚኖር ሕጋዊ ተፈፃሚነት በተጨማሪ ነገሮች ላይም ተፈፃሚ ይሆናል። ለምሳሌ፦ አንድ ፋብሪካ በፋብሪካ ውስጥ (ለፋብሪካው የስራ ተግባር) የምታገለግል መኪና ጋር በሞርጌጅ ሊያዙ ይችላሉ። ተጨማሪ ነገሮች በባለቤቱ አማካኝነት ከማይንቀሳቀሰው ንብረት የተለዩ እንደሆነ የማይንቀሳቀሱ ንብረቶች የመሆናቸው ጉዳይ ያቆማሉ።

 

3.መብቶች ከማስከበርና ከሚሰጠው ጥቅም አንፃር ሲታይ እንደማይንቀሳቀስ ንብረት የሚወስድ (Immovables by the object to which they apply)

 

እነዚህ እንደማይንቀሳቀሱ ተደርገው የተወሰዱ ንብረቶች በማይንቀሳቀሱ ንብረቶች ላይ ተፈፃሚነት ያላቸው መብቶች ናቸው። እዚህ ላይ ስለ እነዚህ መብቶች ተንቀሳቃሽ መሆን ወይም አለመሆን መናገር አይቻልም። ሆኖም ግን እነዚህ መብቶች ተግባር ላየ ሊውሉ የሚችሉት የማይንቀሳቀሰውን ንብረት በመጠቀም አማካኝነት የሆነ እንደሆነ መብቶቹ እንደማይንቀሳቀሱ ንብረቶች ተደርገው ይወስዳሉ። ለምሳሌ፦ የንብረት አገልግሎት መብት (servitude right) እና በአለባ የመጠቀም መብት (usufructuary right) መጥቀስ ይቻላል።

 

አንድ ንብረት ተንቀሳቃሽ እና የማይንቀሳቀስ በሚል መከፋፈል ያለው ፋይዳ

 

1. 1.ንብረቱ ለማግኘት የምትጠቀምበት መንገድ በሁለቱ መካከል ልዩነት ያለ በመሆኑ፦

-   ተንቀሳቃሽ የሆነ ንብረት ዕቃውን በቀጥታ በመያዝ (by occupation) ባለቤት መሆን ይቻላል። ለምሳሌ፦ ንብ የያዘ፣ በንብረቱ ውስጥ ተቀብሮ የቆየ ዕቃ ያገኘ፣ የወደቀ ዕቃ ያገኘ የእነዚህ ዕቃዎች ባለቤት /ባለሃብት/ ይሆናል /ፍ/ሕግ ቁጥር 1151…ወዘተ/

-   የማይንቀሳቀስ ንብረት የሆነ እንደሆነ ግን በይርጋ ጊዜ ካልሆነ በስተቀር (usucaption) /ፍ/ሕግ ቁጥር 1168/ ፤ የማይንቀሳቀሰውን ንብረት በመያዝ ብቻ (by occupation) ባለሃብት መሆን አይቻልም።

 

1. 2.በሁለቱ መካከል የባለሃብትነት መብት መተላለፍያ መንገድ ይለያያል፦ ይኸውንም የሚንቀሳቀስ ንብረትን ከአንድ ሰው ወደ ሌላ ሰው ሊተላለፍ የሚችለው ዕቃውን በመስጠት በቀላሉ ማስተለፍ ይቻላል። (ፍ/ሕግ ቁጥር 1185, 2274, 2395 እና 2444(1) መጥቀስ ይቻላል) ።

 

-   የማይንቀሳቀስ ንብረት በተመለከተ ግን በሕግ የተደነገጉትን ፎርማሊቴዎች ካልተሟሉ በስተቀር ንብረቱን ከአንድ ወደ ሌላ ሰው ማስተላለፍ አይቻልም። ንብረቱን ለማስተላለፍ መነሻ የሆነውን ውል በፅሑፍ መሆን አለበት፣ ውል የማዋዋል ስልጣን ባለው ኣካል ፊት መደረግ አለበት፤ እንዲሁም በሚመለከተው ኣካል ሊመዘገብ ይገባል (ፍ/ሕግ ቁጥር 1723, 2877 – 2879 በምሳሌነት ይጠቀሳል) ። እንዲሁም ፍ/ሕግ ቁጥር 2443 መጥቀስ ይቻላል።

 

1. 3.የዳኝነት ስልጣን ያለው ፍርድ ቤት የተኛው ነው የሚለውን ለማወቅ ይጠቅማል፦

-   ተንቀሳቃሻ ንብረትን በሚመለከት ክስ የሚቀርበው ከሳሽ በሚኖርበት፣ ወይም ውል ካለ ውሉ በተደረገበት ወይም ውሉ በሚፈፀምበት ቦታ በሚገኝ ፍርድ ቤት ነው። (ፍ/ስ/ስ/ሕግ ቁጥር 24) ።

-   የማይንቀሳቀስ ንብረትን ክስ የሚቀርበው ግን ለክሱ ምክንያት የሆነው የማይንቀሳቀስ ንብረት በሚገኝበት ቦታ በሚገኝ ፍርድ ቤት ነው። (ፍ/ስ/ስ/ሕግ ቁጥር 25) ።

 

1. 4.በዕዳ መያዣ ከመሆን ረገድም በሁለቱ መካከል ልዩነት ይታያል፦

-   ተንቀሳቃሽ ንብረት ለዕዳ በመያዥነት (pledge) መስጠት የሚቻል ሲሆን (ፍ/ሕግ ቁጥር 2825…ወዘተ) ፤ (ልዩ ተንቀሳቃሽ ንብረት የሚባሉት እንደ መርከብ፣ አውሮኘላን ወዘተ ሞርጌጅ ማድረግ እንደተጠበቀ ነው) ። የማይንቀሳቀስ ንብረት በሚመለከት ግን ለዕዳ በመያዥንተ መስጠት የሚቻለው በሞርጌጅ (mortgage) አማካኝነት ነው። (በፍ/ሕግ ቁጥር 3041…ወዘተ)

 

1. 5.በሁለቱ መካከል የይርጋ ጊዜ ልዩነት አለ፦

-   ለተንቀሳቃሽ ንብረት በሕግ የተቀመጠለት የይርጋ ጊዜ አጭር ሲሆን /ለምሳሌ ፍ/ሕግ ቁጥር 1165, 1192/፤ ለማይንቀሳቀስ ንብረት ሕግ ያስቀመጠው የጊዜ ገደብ ረዘም ያለ መሆኑን ነው /ፍ/ሕግ ቁጥር 1168/

 

1. 6.በቅን ልቦና የአንድ ንብረት ባለይዞታ በመሆን የባለሃብትነት መብት ማግኘት፦ ተንቀሳቃሽ ንብረትን በቅን ልቦና ይዞታ ያደረገ ሰው የንብረቱ ባለሃብት መሆን ሲችል /ፍ/ሕግ ቁጥር 1161/፤ የማይንቀሳቀስ ንብረት ግን በቅን ልቦና ባለይዞታ በመሆን የንብረት ባለሃብትነት መብት ማግኘት አይቻልም።

 

1. 7.የንብረት ባለሃብትነት መብት ለማረጋገጥ የተለያዩ ሁኔታዎች ያስፈልጋቸዋል፦ የተንቀሳቃሽ ንብረት ባለሃብትነት መብትን ለማረጋገጥ የንብረቱ ባለይዞታ መሆን በራሱ እንደ ባለሃብት እንደሚስያገምት ነው /ፍ/ሕግ ቁጥር 1193/። የማይንቀሳቀስ ንብረት ባለሃብትነትን ለማስረዳት ግን የባለሃብትነት ምስክር ወረቀት ማቅረብ ይጠይቃል/ፍ/ሕግ ቁጥር 1194-1196/።

 

1. 8.በውርስ ወይም በስጦታ የተገኘ ንብረት የመውረስ ሁኔታ፦

ለአውራሹ በውርስ ወይም በስጦታ ከአባቱ ወይም ከአያቱ መስመር ወገን የመጣለትን የማይንቀሳቀስ ንብረት የእናት መስመር ለሆኑ ወራሾች በውርስ ማስተላለፍ አይቻልም። እንዲሁም ከእናቱ ወይም አያቱ መስመር ወገን የመጣለትን የአባት መስመር ለሆኑ ወራሾች በውርስ ማስተላለፍ አይቻልም (849,1088) ። የሚንቀሳቀስ ንብረት ለመውረስ ግን ለማይንቀሳቀስ ንብረት ውርስ የተቀመጠ ስርዓት መከተል ሳይስፈልግ ያለ ምንም ልዩነት በሕግ ቅድሚያ ያለኑዛዜ ወራሾች ለሆኑ ሰዎች ይተላለፋል።

 

1. 9.የአንድ አካለ መጠን ያልደረሰ ህፃን ሞግዚት የህፃኑ ሃብት የሆነው የሚንቀሳቀስ ንብረት የመሸጥ ስልጣን የተሰጠው ሲሆን የማይንቀሳቀስ ንብረት ግን የሚያጠቃልል አይደለም (ፍ/ሕግ ቁጥር 289)

በሕግ እውቅና የሚያገኙና ጥበቃ የሚደረግላቸው መብቶች የገንዘብ ዋጋ(Pecuniary Value) ያላቸው ሆኖው ከአንድ ወደ ሌላ ሰው ሊተላለፉ የሚችሉና በገንዘብ ዋጋ ሊተመኑ የማይችሉ ተብለው በሰፊው በሁለት ሊከፈሉ ይችላሉ። በገንዘብ ዋጋ ሊተመኑ የማይችሉ መብቶች በተለያዩ የሰብአዊ መብቶችን በሚመለከት በሚወጡ ድንጋጌዎች ውስጥ የተካተቱትን የሲቪልና የፓለቲካ መብቶች የመሳሰሉትን ሊያጠቃልሉ የሚችሉ ሲሆን ፤ የገንዘብ ዋጋ ያላቸው መብቶች የምንላቸው ደግሞ ግዴታዎች በሚመለከቱ ሕጎች (Law of obligation) እና በንብረት ሕግ ጥበቃ የሚደረግላቸው መብቶች የሚያጠቃልሉ ናቸው።

 

በግዴታዎች ሕግ ስር የሚካተቱት መብቶች ሊጠየቁ የሚችሉት ከተወሰኑ ተለይተው ከሚታወቁ ሰዎች በመሆኑ ግላዊ ባህሪ ያላቸው መብቶች (rights in personam) በሚል የሚታወቁ ሲሆን ፤ በንብረት ሕግ ስር የሚሸፈኑት እንደ የባሌቤትነት መብት፣ የይዞታ መብት፣ የአለባ መብት የመሳሰሉት ደግሞ ከሁሉም ሰዎች ልንጠይቃቸው የሚችሉ መብቶች በመሆናቸው ግዙፍ መብቶች (rights in rem) በመባል ይታወቃል።

 

በገንዘብ ሊተመኑ የሚችሉ የአንድ ሰው መብቶችና ግዴታዎች ተጠቃልለው አንድነት ሲፈጥሩ ፓትሪሞኒ (Patrimony) የሚል ስያሜ ይሰጣቸዋል። ፓትሪሞኒ ራሱን የቻለ ሓሳብ (Notion) እንደመሆኑ አንድ ሰው የግድ የንብረት ባለቤት ወይ ንብረት ያለው መሆን አለበት ማለት አይደለም። መብቱ ከዜሮ በታች በወረደበትና ግዴታ ብቻ በተሸከመበት ጊዜም ቢሆን ፓትሪሞኒ እንዳለው ይቆጠራል።

 

ፓትሪሞኒ ራሱን የቻለ ፅንስ ሓሳብ (Notion) እንደመሆኑ መጠን የዚህ ባለቤት የሆነ ሰው በህይወት እስካለ ድረስ ምንም የሚያመጣው ለውጥ የለም። በሌላ አነጋገር ለፓትሪሞኒ መኖር ንብረት ይኑሮው ኣይኑሮው ግምት ወስጥ ሳይገባ የግለሰቡ በህይወት መኖር ብቻ በቂ ያደርገዋል።

 

ፓትሪሞኒ አራት ባህርያት አሉት፦

 

1. 1)እያንዳንዱ ፓትሪሞኒ የዚህ መብት ባለቤት ከሆነው የተፈጥሮ ሰው ወይም የሕግ ሰውነት ያለው ሰው ተለይቶ የማይታይ መሆኑን፣ ይህ የሆነበት ዋና ምክንያት ዳግም ስለ ፓትሪሞኒ ስናወሳ በተጨባጭ ስለመብቶችና ግዴታዎች አብሮ መነሳቱ ስለማይቀር ነው። መብትና ግዴታ ሊኖረው የሚችል ደግሞ ሰው ብቻ በመሆኑ ነው።

 

1. 2)እያንዳንዱ የተፈጥሮ ሰው ከተወለደበት ጊዜ ጀምሮ ፤ የሕግ ሰው ደግሞ የሕግ ሰውነት ካገኘበት ጊዜ ጀምሮ የመብትና ግዴታ ባለቤት በመሆኑ ይዘቱ ወይም መጠኑ ቁጥር ሳይገባ ፓትሪሞኒ ኣለው ይባላል። ያም ሆኖ ግን የመጨረሻ ድሃ በመሆኑ ምንም ዓይነት ንብረት የሌለው ቢሆንም አንኳ ሁሉ ጊዜ ባለፓትሪሞኒ ነው። ምክንያቱም ለወደፊቱ ንብረት ሊያፈራ ይችላል ተብሎ ስለሚገመት ነው።

 

1. 3)አንድ ሰው ምንም እንኳ ሃብታም ቢሆንም የሚኖረው ፓትሪሞኒ አንድ ብቻ ነው። ይህ የሆነበት ምክንያት ንብረትና ፓርትሪሞኒ ሁለቱ የተለያዩ ነገሮች በመሆናቸው ነው። ሁሉም መብቶችና ግዴታዎች አንድ ፓትሪሞኒ የሚፈጥሩ /የሚመሰርቱ/ መሆናቸው ለባለገንዘቦች እና (creditors) ለወራሾች ወዘተ ጥቅም ጥበቃ ከፍተኛ አስተዋፅኦ ይኖረዋል ተብሎ ይገመታል። አንድ ሰው አንድ ፓትሪሞኒ ብቻ አለው የሚለውን መርህ እንዳለ ሆኖ እንደ ልዩ ሁኔታ ተደርጎ የሚወሰደው ግን አንድ ሰው ሲሞት ንብረቱን ወራሾች ስለሚከፋፈሉት በዚህ ምክንያት ከአንድ በላይ ፓትሪሞኒ እንዲፈጠር ምክንያት ይሆናል።

 

1. 4)የአንድ ሰው መብቶችና ግዴታዎች ያ ሰው በህይወት እስካለ ድረስ የሚኖሩና እሱ ሲሞት ግን ኣብረውት የሚጠፉ ናቸው። ምክንያቱም ሰው ያለ ፓትሪሞኒ ፓትሪሞኒ ደግሞ ያለ ሰው ህልውና የሌላቸው በመሆኑ ነው።

 

ፓትሪሞኒ በተመለከተ የተሰጠ ትርጉም የማይቀበሉ ሰዎች አሉ። የማይቀበሉበት ምኽንያት ሲገልፁም፦

 

      ሀ/ አንድ ሰው በህይወቱ እያለ ግማሽ ንብረቱ ለሌላ ሰው ሊያስተላልፍ ስለሚችል፣

 

      ለ/ አንድ ዕዳ የመኽፈል ግዴታ ያለበት ሰው ንብረቱን ለባለገንዘቦች ሲሰጥ/ሲያስተላለፍ/ ፤

            በእነዚህ ሁለት ምኽንያቶች አንድ ሰው በህይወቱ እያለ አንድ ፓትሪሞኒ ብቻ ይኖረዋል የሚለውን ሓሳብ የሚያፈርስ ነው ይላሉ።

 

ይህ ነቀፊታ ቢኖርም ሰፊ ተቀባይነት ያላቸው ግን ከላይ የተጠቀሱት አራት ነጥቦች ናቸው።

ፓትሪሞኒ ሊባሉ የማይችሉ (Extra-Patrimony)

በፓትሪሞኒ ሊካተቱ የማይችሉ በገንዘብ ሊተመኑ የማይችሉ ሁሉም መብቶችና ግዴታዎች ናቸው። ለምሳሌ፦

-   የፓለቲካ መብቶች

-   ከጋብቻ ጋር የተያያዙ መብቶች

-   ስብኣዊ መብቶች

በፓትሪሞኒና ፓትሪሞኒ ባልሆነ መብት ያለ ልዩነት ምንድነው?

-   በገንዝብ ሊተመን የሚችል ወይም የማይችል መሆን

-   በተለያዩ መንገዶች ከአንድ ወደ ሌላ ሰው ሊተላለፍ የሚችል ወይም የማይችል መሆንና አቤቱታ ሊቀርብበት የሚችል ወይም የማይችል መብት መሆን። እዚህ ላይ ሊነሳ የሚችለው ጥያቄ ቢኖር የደመወዝ 2/3 እና የጥሮታ አበል ላይ አቤቱታ /ክስ/ሊቀርብባቸው ይችላልን? የማይቻል ከሆነስ በፓትሪሞኒ ሊካተቱ አይችሉም ማለት ነውን?  የሚል ሲሆን ፓትሪሞኒ ወደ ሌላ ሊተላለፍ የሚችል ነው የሚል መርህ እንዳለ ሆኖ ስለ 2/3 ደመወዝ እና የጥሮታ አበል በልዩ ሁነታ መታየት ያለበት ነው።

 

በፓትሪሞኒ ስር የሚጠቃለሉ መብቶች

 

ሀ/ ግላዊ ባህሪ ያለው መብት (Personal Right or right in Personam)

ለ/ ግዙፍ መብት (Real right or right in rem)

 

ግላዊ ባህሪ ያለው መብት (Right in personam) የሚባለው ከግዴታዎች ጋር የተያያዘ መብት ሲሆን በሁለት ወገኖች መካከል የሚኖር የመብትና ግዴታ ግንኙነት የሚገልፅ ነው። ለምሳሌ በተዋዋይ ወገኖች ያለን ግንኙነት መጥቀስ ይቻላል። ባለ ዕዳ የሆነ ወገን ለባለገንዘቡ ሲል የመስጠት፣ የማድረግ እና ያለማድረግ ግዴታ ያለበት ሲሆን ባለገንዘቡ ወይም ባለመብቱ ደግሞ በባለዕዳው ላይ ያሉት ግዴታዎች ተፈፃሚ እንዲሆኑለት ለማድረግ ክስ የማቅረብ ወይም በሌላ መንገድ የመጠየቅ መብት ይኖሯል።

 

ግዙፍ መብት (right in rem) የምንለው ደግሞ ከንብረት ሕግ ጋር የተቆራኘ ሆኖ የዚህ ባለመብት የሆነ ሰው ሌሎች ሰዎች ጣልቃ ሳይገቡበት ሕግ በሚፈቀደው መሰረት የባለሃብትነት ወይም ሌላ መብቱን ፍፁም (absolute) በሆነ ሁነታ ተግባራዊ የሚያደርግበት፣ ሌሎች ሰዎች በመብቱ ላይ ጣልቃ የገቡበት እንደሆነም ሕጋዊ የሆነ መንገድ ተከትሎ የማስተካከል ወይም ችግሩ የማስወገድ መብት አለው። ሌሎች ሰዎች የሚጠበቅባቸው ነገር ቢኖር ያለማድረግ ግዴታ መፈፀም ነው።

በአጠቃላይ ሲታይ ፓትሪሞኒ ማለት አንድ የተፈጥሮ ወይም የሕግ ሰውነት ያለው ሰው በገንዘብ ሊተመኑ የሚችሉና በመርህ ደረጃም ወደ ሌላ ሰው ሊተላለፉ የሚችሉትን መብቶችና ግዴታዎች ኣጠቃልሎ የያዘ መሆኑን፣ ፓትሪሞኒ ሊኖረው የሚችል ሰው ብቻ መሆኑን፣ አንድ ሰው አንድ ፓትሪሞኒ ብቻ ያለው መሆኑን፣ ሰው ሲሞት ወይም የሕግ ሰውነት የተሰጠው ድርጅት ሲፈርስ የነበረው ፓትሪሞኒም አብሮ የሚያከትም መሆኑን፣ በፓትሪሞኒ ሊካተቱ የሚችሉ ደግሞ ግላዊ ባህሪ ያላቸውና ግዙፍ የሆኑ መብቶች እንደሆኑ እና የገንዘብ ዋጋ የሌላቸውና ወደ ሌላ ሊተላለፉ የማይችሉ መብቶች ግን የፓትሪሞኒ አካል እንዳልሆኑ፤ ግላዊ ባህርይ ባለውና ግዙፍ በሆነ መብት መካከል ያለ ልዩነትም፤ ግላዊ ባህርይ ያለው መብት በግለሰቦች መካከል የሚኖር ግንኙነት የሚገልፅ ሲሆን ግዙፍ መብት ግን ከባለመብቱ በሰተቀር በዓለም ውስጥ ያሉትን ሰዎች በሙሉ ባለግዴታዎች እንዲሆኑ ያደረገ ነው።

እንደሌሎች መሰረታዊ መብቶች ሁሉ ለንብረት መብት ከፍተኛ ግምት የሰጠው የኢፊዴሪ ሕገ መንግስት ማንኛውም ኢትዮጵያዊ የግል ንብረት ባለቤት መሆኑ እንደሚከበርለት፣ በሕግ መሰረት ንብረት የመያዝና በንብረት የመጠቀም፣ የሌሎች መብት ሳይቃረን ንብረቱ የማስተላለፍ መብቶችን ያጐናፀፈው ሲሆን የግል ንብረት ባለቤትነት መብት እንደተጠበቀ ሆኖ መንግስት ለህዝብ ጥቅም አስፈላጊ ሆኖ ሲያገኘው ብቻ ለንብረቱ ተመጣጣኝ የሆነ ካሳ በቅድሚያ በመክፈል የግል ንብረትን ለመውሰድ እንደሚችል ነው መገንዘብ የሚቻለው።

 

የሕገ መንግስቱ አንቀፅ 40 የግል ንብረት ሲል እንደ ዓላማ አድርጎ የወሰደው ማንኛውም የኢትዮጵያ ዜጋ ወይም ሕጋዊ ሰውነት ያላቸው ኢትዮጵያዊ ማሕበራት ወይም ሌሎች በሕግ በተለየ በጋራ የንብረት ባለቤት እንዲሆኑ የተፈቀደላቸው ማህበረሰቦች በጉልበታቸው ፣ በመፍጠር ችሎታቸው ወይም በካፒታላቸው ያፈሩት ተጨባጭ የሆነና ተጨባጭነት ጠባይ ሳይኖረው ዋጋ ያለው ውጤት መሆኑን ይገልፃል። ከዚህ ድንጋገ መገንዘብ እንደሚቻለው ሰዎች በሶሰት አግባቦች ንብረት ማፍራት የሚችሉ ሲሆን፤

     ሀ/ ጉልበታቸው ተጠቅመው የሚያፈሩት፣

      ለ/ በትምህርት ወይም በልምድ በሚያገኙት እውቅና ክህሎት ተጠቅመው የሚፈጥሩት ነገር፣

ሐ/ ካፒታላቸውን አፍስሰው ወይም ኢንቬስት አድርገው የሚያገኙት ትርፍ ወዘተ ሊሆን ይችላል።

 

እነዚህ የሃብት ማግኛ መንገዶች የሚፈጥሩት ወይም የሚያፈሩት ንብረት ተጨባጭነት ያላቸው (corporeal things) ወይም የተጨባጭነት ጠባይ የሌላቸው (incorporeal things) ሊሆኑ እንደሚችሉም ሕገ መንግስቱ በተጠቀሰው አንቀፅ ስር በግልፅ ያስቀመጠው ጉዳይ ነው። (አንቀፅ 40(2) ይመለከተዋል) ።

 

1.1  የንብረት ትርጉም እና ታሪካዊ አመጣጥ

 

ንብረት ምን ማለት ነው የሚለውን ጥያቄ የንብረት ሕግ ምንነት ከማየታችን በፊት መልስ ማግኘት ያለበት ጥያቄ ነው። ንብረት የሚለው ቃል በእንግሊዝኛው “Property” እየተባለ የሚገለፀው ሆኖ “ Proprius” ከሚለው ላቲን ቃል መምጣቱ ይነገራል። proprius የራስ የሆነ ነገር ማለት ነው። የኢትዮያ ፍትሃብሄር ሕግ ስለንብረት ምንነት ያስቀመጠው ትርጉም ባይኖርም ከተለያዩ ፅሑፎችና ስለንብረት ሕግ ከሚደነግገው የፍትሃብሄር ሕግ መረዳት እንደሚቻለው ፤ንብረት ማለት፦

 

ሀ/ ሌሎችን በማይጨምር ሁኔታ አንድ ነገር በባለቤትነት ሊያዝ የሚችል (appropriable) መሆን አለበት፣

 ለ/ ይህ በባለቤትነት ሊያዝ የሚችል ነገር ጠቃሚነት ያለው (useful) መሆን አለበት። ይህ ማለት ግን ሁሉም ጠቃሚ ነገሮች የንብረት ትርጉም ይሰጣቸዋል ማለት አይደለም። ለምሳሌ ፦ ፀሓይ፣ አየር /ወደ ሌላ ሓይል ካልተቀየረ በስተቀር/

ሐ/ ያ ነገር ዋጋ ያለው ወይም ዋጋ የሚያወጣ መሆን አለበት። ይኸውም በገንዘብ ሊገዛ የሚችል ወይም በሌላ ንብረት ሊለወጥ የሚችል መሆን አለበት (The thing must have pecuniary value) ።

    

በአጠቃላይ ንብረት ማለት በባሌበትነት ሊያዝ የሚችል፣ ኢኮኖሚያዊ ጠቀሜታና ዋጋ ያለው ነገር ማለት ነው።

 

እንደ ሌሎች ሕጎች የንብረት ፅንሰ-ሓሳብም ቢሆን ሊያድግ የቻለው በሮማዊያን የሕግ ባለሙያዎች አማካኝነት መሆኑን ፅሑፎች ይጠቁማሉ:: በሮማዊያን የሕግ ስርዓት ከፍተኛ ግምትና ዕውቅና ሲሰጠው የነበረ የግል ንብረትን(private property) ነው:: የሕግ ባለሙያዎች ስለ ግል ንብረት /ባለሃብትነት/ የተዉት ትርጉም (definition) ባይኖርም የግል ንብረትን የሚመለከት ፅንሰ-ሓሳብ እንዲያድግ ከፍተኛ አስተዋፅኦ የነበራቸውና ትልቅ ስራ የሰሩ ግን እነዚህ የሕግ ባለሙያዎች እንደነበሩ ነው:: ይሁን እንጂ ስራው ረዥም ግዜ የጠየቀና ቀስ በቀስ እየሰፋና እየነጠረ የመጣበት ሁኔታ እንደነበረ ነው:: የሕግ ባለሙያዎቹ ለመጀመሪያ ግዜ መረሬት የመንግስትና የጋራ (communual) ንብረት መሆኑን እና የግል ንብረት ምንነት ለያውቁ እንደቻሉ ነው ከተለያዩ ፅሑፎቸ መረዳት የሚቻለው::

የሮማዊያን ሕግ (The XII Tables) ስለንብረት ያካተተው ነገር ቢኖር ዶሚኔም (dominium) በሚል የሚታወቅ ሆኖ በቤት ውስጥ የሚገኙትን ሁሉም የንብረት ዓይነቶች የሚመለከት የነበረ ሲሆን የሁዋላ ሁዋላ ግን ንብረት የሚለው ፅንሰ-ሓሳብ ለብዙ ነገሮች ተፈፃሚ እንዲሆን እየተደረገ የመጣበት ሁኔታ እንደነበረ ነው::

 

በጥንታዊ የሮማዊያን ግዜ መሬት ሙሉ በሙሉ በመንግስት ይዞታ ስር የነበረ ሲሆን ቀደም ሲል ጎሳዎች የሁዋላ ሁዋላ ደግሞ ቤተሰብ በጊዚያዊነት እየተሰጣቸው በይዞታቸው ስር አድርገው ይጠቀሙበት እንደነበርም ፅሁፎች ይጠቁማሉ::

 

ከቅደም ተከተል አንፃር ሲታይም መጀመሪያ ባርያና ተንቀሳቃሽ ነገሮች እንደንብረት ይቆጠሩ አንደነበርና ቀጥሎም መሬትና ሌሎች የማይንቀሳቀሱ ነገሮች እነደንብረት መቆጠር እንደጀመሩ ነው መገነዘብ የሚቻለው:

 

የንብረት ሕግ ትርጉም

 

የንብረት ሕግ ማለት የንብረት መብት እንዴት እንደሚገኝ፣ እንዴት እንደሚተላለፍ፣ እንዴት እንደሚቋረጥ፣ የባለሃብትና የባለይዞታ መብቶች ምን እንደሆኑ … ወዘተ የሚገዛ ሕግ ሆኖ በአንድ አገር ኢኮኖሚ /ምጣኔ ሃብት/ ሁኔታ የሚኖረው ቦታና የሚያደርገው አስተዋፅኦ ከፍተኛ ነው።

የንብረት መብት በጣም ትልቅ እንደመሆኑ መጠን በተለያዩ ሕጎች ጥበቃ የሚደረግለት ነው። በፅሑፉ መግቢያ እንደተመለከተው የአንድ አገር የበላይ ሕግ በሆነው ሕገ መንግስት አማካኝነት መሰረታዊ የሆኑትን የንብረት መብቶች ተለይተው ይደነገጋሉ፣ በወንጀል ሕግ ውስጥም ንብረትን የሚመለከቱ ድንጋጌዎች በማካተት በእነዚህ ንብረቶች ላይ ወንጀል የሚፈፅሙ ሰዎች እንዲቀጡ ይደረጋል። ይኸውም በኢፌዴሪ ወንጀል ሕግ በስድስተኛው መፅሓፍ ላይ በተንቀሳቃሽ ንብረት ላይ የሚፈፀሙ ወንጀሎችን በሚመለከት ከአንቀፅ 666-684፣ በማይንቀሳቀስ ንብረት ላይ የሚፈፀሙ ወንጀሎችን ከአንቀፅ 685-688፣ በሰው ንብረት ላይ ጉዳት ማድረስ ከአንቀፅ 689-691 እንዲሁም በንብረት መብቶች ላይ የሚፈፀሙ ወንጀሎችን በሚመለከት ደግሞ ከአንቀፅ 692-705 በዝርዝር ተመልክተው ይገኛሉ።

    

1.3   ንብረት በሚመለከት የሚራመዱ አመለካቶች /አስተሳሰቦች/

 

1.3.1   አዳም ሰሚዝ (Adam Smith theory) ፦ ለግል ባለቤትነት ከፍተኛ ግምት   ሊሰጠው ይገባል ከሚል እምነቱ የመነጨ ሕግ አውጪ አካል ለግል ባለሃብትነት ትልቅ ግምት መስጠት አለበት ይላል።

1.3.2   ማርክሲስት ሰነ-ሓሳብ፦ የሶሻሊስት ስነ ሓሳብ የሚያራምድ እንደመሆኑ መጠን ህዝባዊ ባህሪ ላላቸው የንብረት ዓይነቶች ትልቅ ግምትና ጥበቃ ሊሰጣቸው ይገባል። እንዲህ ከተደረገ ብቻ ነው የግል ባለቤትና የካፒታሊስት ስርዓት ሊከስሙ የሚችሉ ይላል።

1.3.3   ሕጋዊ ንድፈ ሓሳብ (Legal Doctrine) ፦ ይህ ሓሳብ መሰረት የሚያደርገው የሕግ ሓይል በመሆኑ ይህ ንብረት በግል ባለቤትነት ይህ ደግሞ በጋራ ወይም በህዝብ ባለቤትነት ሊያዙ ይችላሉ ብሎ በሚያወጣው ሕግ መወሰን ያለበት ሕግ አውጪ ኣካል ነው ይላሉ።

1.3.4   ማሕበራዊ ጠቀሜታ (Social utility) መሰረት ያደረገ፦ አንድ ንብረት በግል ወይም በጋራ ባለቤትነት ሊያዝ የሚችል መሆኑን አለመሆኑን የሚወስነው ራሱ የንብረቱ ባህሪ /ተፈጥሮ/ ነው። ከግለሰብ ይልቅ ለህዝቡ የላቀ ጥቅም የሚሰጥ ከሆነ በጋራ ባለቤትነት የሚያዝ ይሆናል። በሕግ ውስጥ እንዲካተት ማድረግ እንጂ ሌላ ፋይዳ የለውም ይላሉ።

 

     ሌሎች የሚራመዱ አመልካቶች፦

 

ስራን መሰረት ያደረገ ንድፈ ሓሳብ (Labour Doctrine) ፦ ይህ አስተሳሰብ የንብረት ባለሃብት መሆን የሚቻለው በስራ ነው። ሰርተህ ያገኘኸውን ነገር ባለቤት ትሆናለህ። በሌላ አባባል ማንኛውም ሰው ሰርቶ የሚያገኘውን ምርት፣ የሚያካብተውን ሃብት ሙሉ በሙሉ ተጠቃሚና ባለቤት ይሆናል። ይህ እምነት የመነጨው ደግሞ ካፒታል የስራ ውጤት ነው ከሚለው መሰረተ ሓሳብ ነው። በዚህ አስተሳሰብ እንደ ዋነኛ ሕግ (rule) ተደርጎ የሚወሰደው ስራ ሊበረታታ እንደሚገባና የንብረት ክፍፍሉም ምርታማነት ለማሳደግ ለሚደረገው ከፍተኛ ጥረት ግምት ውስጥ ያስገባ መሆን እንዳለበት ነው።

የሃይማኖት እምነት መሰረት ያደረገ ንድፈ ሓሳብ (Theologician Doctrine) ፦ ንብረት በግል ወይም በጋራ ባለቤትነት ሊያዝ የሚችለው በእግዚኣብሄር ፈቃድ ነው። ሕግ አውጪውም መከተል ያለበት የእግዚኣብሄር ትእዛዝ ነው ይላል።

ተፈጥሮ መሰረት ያደረገ ንድፈ ሓሳብ (Naturalist theory) ፦ ይህ አስተሳሰብ የንብረት ባለቤትነት መብት የሚገኘው ከተፈጥሮ ነው። ተፈጥሮ ራሱ ንብረት እንዲኖረን ወይም እንዳይኖረን ይወስናል። የንብረት ባለሃብትነት የተፈጥሮ ፀጋ ነው ይላሉ።

 

አንድ ነገር እጅ ማድረግ መሰረት ያደረገ ንድፈ ሓሳብ (the occupation theory) ፦ ይህ ንድፈ ሓሳብ ከጥንት ጀምሮ የነበረና እስካሁን ድረስም ለግል ባለሃብትነት እንደ ትልቅ መከላከያ ተደርጎ የሚወሰድ ሲሆን፤ ይህ የሆነበት ምክንያት ደግሞ ንብረቱ በእጁ /በቁጥጥሩ ስር/ አድርጎ የሚገኝ ሰው ለመጀመርያ ጊዜ ንብረቱ ያገኘና እጅ ያደረገ ነው ተብሎ ስለሚገመት ነው።

ለምሳሌ፦ ዓሳን በማጥመድ፣ እንስሳን በወጥመድ በመያዝ የሚገኝ ሃብት መጥቀስ ይቻላል።

 

ኢኮኖሚያዊ ንድፈ ሓሳብ (Economic theory) ፦ ምጣኔ ሃብት መሰረት ያደረገ የግል ባለሃብትነት መኖር ምርታማነት በከፍተኛ ደረጃ እንዲያድግ ምክንያት ይሆናል። የተሳካለትና የላቀ ትርፍ የሚያገኝ የንግዱ ዓለም ሰው ውጤታማ የሆነ የገበያ ፍላጐት (demand) የማየት ችሎታው ከፍተኛ ነው። እንደዛ ዓይነት ችሎታ (power) የማይኖረው ከሆነ ግን ለድርጅቱ መውደቅ ምክንያት ሊሆን ይችላል።

 

የግል ባለሃብትነት ፍፁም (absolute) አይደለም መሆንም የለበትም። ስለሆነም የግለሰብ መብት ውጤታማ ለማድረግና የሌሎች ጥቅም እንዳያውክ መንግስት ጣልቃ መግባት አለበት። አንድ ሰው ፍፁም (absolute) በሆነ ሁኔታ እንደፈለገው ንብረቱ ጫጫታ በሚፈጥር፣ መጥፎ ሽታ በሚያስከትል ወይም እሳት በሚያስነሳ ኣኳኋን ወዘተ… የሚጠቀምበት ከሆነ ሃብት/ንብረት የሚባለው ነገር ዋጋ ቢስ እንዲሆን ያደርገዋል። ስለዚህ የንብረት መብት በእውነት ውጤታማ እንዲሆን ለማድረግ በንብረት ባለቤቶች ላይ አንዳንድ ገደቦች (restrictions) ወይም ኣዎንታዊ ግዴታዎች በሕግ ሊጣልባቸው ይገባል።