ህገ መንግስታዊ መሰረቱ

የንብረት መብት ከጥንት ሮማውያን ጀምሮ የህግ ጥበቃ ተሰጥቶት እንደየ ስርዓተ ማህበሩ ለዚያ የሚመጥን አሰራርና አደረጃጀት ተዘርግቶለት ከጊዜ ወደ ጊዜ ከሰው ልጆች የእውቀትና መስተጋብራዊ አድማስ መስፋት ጋር እያደገ የመጣ መሰረታዊ የሰው ልጆች መብት ነው፡፡ ይህ መብት አሁን ባለንበት ዘመነ ግሎባላይዘሽን ሳይቀር ከፍተኛ ግምት ተሰጥቶት አገሮች በህገ መንግስታቸውና ከዚያ በታች ባሉ ሌሎች ህጐች እንደ አንድ የዜጐቻቸው የሰብአዊ መብትና ነፃነት ማረጋገጫ ወስደው በተግባር እየሰሩበት ያለም ነው፡፡

 

የጋራ ባለሃብትነት መብት አሁን ኢትዮጵያ እየተከተለችው ካለው ህገ መንግስታዊ ስርዓት አኳያ ሲታይም ዜጐች ከመሬት ባለይዞታነት መብት (possessory right) ውጭ ባለ ሌላ ንብረት ላይ ሰፊ የሆነ የግል ይሁን የጋራ ባለቤትነት መብት (ownership right) በሚያጐናጽፍ መልኩ በህገ መንግስቱ ምዕራፍ ሶስት መሰረታዊ መብቶትና ነፃነቶች በሚለው ርእስ ስር ህገ-መንግሰታዊ እውቅና የተሰጠው የዜጐች መብት ነው፡፡ በመሆኑም የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ መንግስት በአንቀፅ 40(1) ላይ፤ 

 

ማንኛውም የኢትዮጵያ ዜጋ የግል ንብረት ባለቤት መሆኑ/መሆኗ ይከበርለታል/ ይከበርላታል፡፡ ይህ መብት የህዝብን ጥቅም ለመጠበቅ በሌላ ሁኔታ በህግ እስካልተወሰነ ድረስ ንብረት የመያዝና በንብረት የመጠቀም ወይም የሌሎችን ዜጐች መብቶች እስካልተቃረነ ድረስ ንብረትን የመሸጥ የማውረስ ወይም በሌላ መንገድ የማስተላለፍ መብቶችን ያካትታል፡፡

 

ሲል ይደነግጋል፡፡ ይህን ህገ መንግስታዊ የንብረት ባለቤትነት መርህ ከአጠቃላይ የህገ መንግስቱ ይዘት ጋር በማገናዘብና ዘርዘር በማድረግ ለዜጐች የሚሰጠውን መብት ስንመለከት ህገ መንግስቱ የዜጐች የግልም ይሁን የጋራ የንብረት ባለቤትነት መብትን መርህ የሚከተል ሲሆን ለህዝብ ጥቅም ሲባል ግን በህግ መብቱ በተወሰነ ደረጃም ቢሆን ልክ በአንቀፅ 40/8/ ላይ እንደተደነገገው ሊገደብ የሚችል ነው፡፡ ዜጐች የንብረት ባለቤትነት መብት በህገ መንግስቱ ተረጋግጦላቸዋል ማለት አንዱ የሌለውን የሚንቀሳቀስ ይሁን የማይንቀሳቀስ ንብረት መብት ሲጥስ የፍ/ብሄር ወይም የወንጀል ሃላፊነት አያስከትልበትም ማለት እንዳልሆነና አንድ ሰው የሌለውን ሰው የንብረት መብት በማክበር ንብረት ለመያዝ፣ ለመጠቀም ለማውረስ፣ ለመሸጥ በሌላ መንገድ ለማስተላለፍ እንደሚችል የሚደነግግ ነው፡፡ ህገ መንግስቱ ንብረት መያዝ ሲል አንድ ዜጋ በሚንቀሳቀስ ንብረት ላይ የባለቤትነት መብት በማይንቀሳቀስ ንብረት ላይ ደግሞ በሁለት ከፍሎ እንደ ቤትና ሌሎች በመሬት ላይ የሚያፈራቸው ሃብቶችን በማስመለከት የባለቤትነት መብት እንዲሚኖረውና በመሬት ላይ ግን በአንቀፅ 40/3/ መሰረት የገጠርም ሆነ የከተማ መሬትና የተፈጥሮ ሃብቶች የህዝብና የመንግስት ንብረቶች ስለሆኑ የባለይዞታነት መብት ብቻ ኖሮት በመሬት የመጠቀም መብትን ብቻ የሚፈቅድ ነው፡፡ ንብረት መሸጥን በሚመለከትም በተመሣሣይ መንገድ አንድ ኢትዮጵያዊ በጉልበቱና በገንዘቡ ያፈራውን ቤት፤ ሰብል ወ.ዘ.ተ. መሸጥ የሚችል ሲሆን ከሚንቀሳቀስ ንብረት አኳያ ሲታይም እንደዚሁ የመሸጥ መብቱ የተጠበቀ መሆኑ ግልፅ ነው፡፡ የመንግስትና የህዝብ ንብረት ብቻ የሆነውን መሬት ግን የህግ መንግስቱ አንቀፅ 40/3/ “የገጠርም ሆነ የከተማ መሬትና የተፈጥሮ ሀብት ባለቤትነት መብት የመንግስትና የህዝብ ብቻ ነው፡፡ መሬት የማይሸጥ የማይለወጥ የኢትዮጽያ ብሔሮች፣ ብሔረሰቦችና ህዝቦች የጋራ ንብረት ነው፡፡” በማለት ስለሚደነግግ በአንቀፅ 40/1/ ያለው “የመሸጥ” የሚለው የህገ መንግስቱ ሃይለቃል መሬትን አይመለከትም፡፡ የግል ንብረትን ማውረስና ማስተላለፍ በሚመለከት ከመሬት  በስተቀር ማንኛውም ዜጋ ፍ/ብሔር ህጉ በሚያዘው መሰረት ንብረቱን ያለ ኑዛዜና በኑዛዜ ማውረስ፤ በስጦታ፤ በአላባ ወ.ዘ.ተ. ማስተላለፍ የሚችል ሲሆን መሬት በውርስ የማግኘት ጉዳይ የሚወሰነው ግን በፌዴራልና ክልል መንግስታት የገጠርንና የከተማን ቦታ አስተደደርና አጠቃቀምን መሰረት በማድረግ በሚወጡ አዋጆችና ደንቦች ሆኖ ሕጉ በሚፈቅደው መሰፈርት ብቻ በውርስ የሚተላለፍ የንብረት መብት እንጂ እንደሌላው ንብረት ተወላጅ ወይም የኑዛዜ ወራሽ በመሆን መውረስ የማይቻል የንብረት መብት ነው፡፡ ህገ-መንግስቱ በሌላ መንገድ ማስተላለፍ ሲልም በመሬቱ ላይ ያለውን የተጠቃሚነት መብት ወይም ሌላ እንደ ቤት ያለ የማይንቀሳቀስ ንብረትና ሌሎች የሚንቀሳቀሱ ንብረቶች በመያዣ፣ በአላባ፣ በስጦታ፣ በኪራይ ወ.ዘ.ተ. ስለሚኖር የንብረት መብት ማስተላለፍ የሚመለከት ነው፡፡ የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስት በንብረት ባለቤትነት መብት የሚከተለው መርህ ከፍ ብሎ እንደተገለፀው ሲሆን አሁን ከያዝነው የጋራ ባለሃብትነት መብት አንፃር ህግ-መንግስቱ ምን ይላል?  የሚለውን ጥያቄ አንስተን ስናይ በአንቀፅ 40/2/ ላይ :-

 

ለዚህ አንቀፅ አላማ ‘’የግል ንብረት’’ ማለት ማንኛውም ኢትዮጵያዊ ዜጋ ወይም ህጋዊ ሰውነት በህግ የተሰጣቸው ኢትዮጵያዊ ማህበራት ወይም አግባብ በአላቸው ሁኔታዎች በተለየ የጋራ የንብረት ባለቤት እንዲሆኑ የተፈቀደላቸው ማህበረሰቦች በጉልበታቸው በመፍጠር ችሎታቸው ወይም በካፒታላቸው ያፈሩት ተጨባጭ የሆነና የተጨባጭነት ጠባይ ሳይኖረው ዋጋ ያለው ውጤት ነው፡፡

 

በማለት ይደነግጋል :: የያዝነው ርዕስ ጉዳይ ህገ-መንግስታዊነት (constitutional standing) ለማወቅ ይረዳን ዘንድ ‘’……በህግ በተለይ የጋራ የንብረት ባለቤት እንዲሆኑ የተፈቀደላቸው ማህበረሰቦች (communities) በጉልበታቸው፣ በመፍጠር ችሎታቸው ወይም በካፒታላቸው ያፈሩት ተጨባጭ የሆነና (tangible) የተጨባጭነት ጠባይ ሳይኖረው ዋጋ ያለው ውጤት ነው (intangible property))” :: የሚለውን የህገ መንግስቱ ሃይለቃል ብቻ ብንወስድ የንብረት ባለቤትነት መብት በጋራም ሊቋቋም እንደሚችልና ዜጒች በጉልበታቸው፣ በመፍጠር ችሎታቸው (tallent) ወይም በገንዘባቸው የጋራ ባለሃብት በመሆን  ተደራጅተው መስራት እንደሚችሉ የሚፈቅድ ነው::  የጋራ ባለሃብትነት መብት መሰረቶች ተጨባጭነት ያለቸው (tangible or corporeal chattles) ወይም ተጨባጭነት የሌላቸው የንብረት መብቶች (intangible or incorporeal chattles) አንደ ፈጠራ ስራ (patent) የቅጂ መብት (copyright) ወ.ዘ.ተ.  ያሉ ንብረቶች ሊሆኑ እንደሚችሉም የሚያስገነዝብ ነው:: ሌላው ከዚህ ጋር ተያያዥነት ያለውን አንቀፅ 31ን  ስንወስድ፤

 

ማንኛውም ሰው ለማንኛውም አላማ በማህበር የመደራጀት መብት አለው፡፡ ሆኖም አግባብ ያለውን ህግ በመጣስ ወይም ህገ መንግስታዊ ስርዓቱን በህገ ወጥ መንገድ ለማፍረስ የተመሰረቱ ወይም የተጠቀሱትን ተግባራት የሚያራምዱ ድርጅቶች የተከለከሉ ይሆናሉ፡፡

 

ይላል ይሄውም ህገ-መንግስታዊ ስርዓቱን ተከትለው ዜጐች በኢኮኖሚያዊ፤ ማህበራዊም ሆነ በፖለቲካው መስክ ሊደራጁና በጋራ ሰርተው የውጤቱ ተጠቃሚ መሆን እንደሚችሉ የሚፈቅድ ነው፡፡ ዜጐች በጋራ የንግድ ማህበር መመስረት፣ የጋራ ባለሃብት የመሆንና በጋራ ሰርቶ የመበለፀግ ህገ መንግስታዊ መብታቸውን ተጠቅመው የንብረት ባለቤት መሆን እንደሚችሉም የሚያረጋግጥ ነው፡፡

 

የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ መንግስት የዜጎችን ኢኮኖሚያዊ መብት ከማስጠበቅ አኳያ የመንግስትን ግዴታ በማስመልከት በአንቀፅ 89(1) ላይ ‘’መንግስት ሁሉም ኢትዮጵያዊን የሀገሪቱ የተጠራቀመ እውቀትና ሃብት ተጠቃሚዎች የሚሆኑበትን መንገድ የመቀይስ ኃላፊነት አለበት::’’ ይላል እንዲሁም ዜጐች በግልም ሆነ በጋራ ለመሰራትና በውጤቱ ተጠቃሚ ለመሆን የሚያስችል ሁኔታ የመፍጠር ግዴታ የመንግስት መሆኑን በሚያሳይ መልኩ በአንቀፅ 89(2)ላይ ”መንግስት የኢትዮጵያውያንን የኢኮኖሚ ሁኔታዎች ለማሻሻል እኩል እድል አንዲኖራቸው ለማድረግ ሀብት ፍትሐዊ በሆነ መንገድ የሚከፋፈልበትን የማመቻቸት ግዴታ አለበት::” በማለት በዜጐች መካከል ፍትሓዊ የሃብት ክፍፍል እንዲኖር የማስቻል ግዴታ የመንግስት እንደሆነ ይደነግጋል :: በመሆኑም መንግስት ዜጐች ንብረት በማፍራት ሂደት በጋራም ሆነ በግል ሰርተው ባለሃብት ለመሆን እኩል እድል እንዲያገኙ የሚያስችል ህግና ደንብ ያወጣል፤ በዚህም ሂደቱ ስርዓት ባለው መንገድ እንዲከናወን የጨዋታውን ህግ ከማውጣት ባሻገር ተገቢውን ቁጥጥር ያደርጋል:: ስለዚህ ከህገ-መንግስቱ አንቀፅ 89 ይዘት መገንዘብ የሚቻለው መንግስት ሁኔታውን ያመቻቻል ዜጐች ደግሞ የተፈጠረውን ምቹ የልማት ሁኔታ ተጠቅመው በሙሉ አቅማቸው በመስራት የላባቸው ውጤት ተጠቃሚ ይሆናሉ የሚል የግልም ሆነ በጋራ የሃብት ባለቤት የመሆን መርህን መሰረት ያደረግ መሆኑን ነው፡፡  መንግስት በኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ መንግስት አንቀፅ 89 ላይ የተዘረዘሩትን ኢኮኖሚ ነክ መብቶች ተግባራዊ ለማድርግና ህገ-መንግስታዊ ግዴታውን ለመወጣት በአንቀፅ 51/5/፣ 55/2//ሀ//ሰ/ እና 77/5/ የተደነገጉትን የግዙፍነት ያላቸውና ሌላቸው የንብረቶች መብቶች ለማስጠበቅ በርካታ ህጐች የህገ መንግስቱን የንብረት መብት መርሆች ተከትለው እንዲወጡና በስራ ላይ እንዲውሉ አድርጓል፡፡ የነዚህን ህጐች ዝርዝር ይዘት ቆይቶ በዚህ ፅሁፍ የሚካተት ቢሆንም ለመንደርደሪያነት ያገለግለን ዘንድ አጠር አድርገን ለማየት እንሞክራለን፡፡

 

የገጠር መሬት አስተደደርና አጠቃቀም አዋጅ ቁጥር 456/97 የጋራ ንብረት መብትንና አጠቃቀምን በማስመልከት በአንቀፅ 2 (19) ላይ የአካባቢ ነዋሪዎች በጋራ ይዞታነት ለግጦሽ፣ ለደንና ሌሎች ማህበራዊ አገልግሎቶች እንዲጠቀሙበት በመንግስት የገጠር መሬት ሊሰጣቸው እንዲሚችል ይደነግጋል፡፡ በአዋጁ አንቀፅ 5(3) እንደ የአስፈላጊነቱ የወል (የጋራ) ይዞታ የነበረውን የገጠር መሬት መንግሰት ወደ ግል ይዞታ ሊያዛውር እንደሚችል የህገ-መንግስቱ አንቀፅ 51(5) እና 89(5) 52(2) መርሆችን መሰረት በማድረግ ይደነግጋል፡፡ እንደዚሁም የህገ-መንግስቱን የአንቀፅ 35(1) እና (2) መርህ በመከተል በአዋጁ አንቀፅ 6(4) ላይ መሬት የባልና የሚስት የጋራ ከሆነ ወይም በሌሎች በጋራ የተያዘ ከሆነ የይዞታ ማረጋገጫ ደብተሩ ለሁሉም የጋራ ባለይዞታዎች ስም መዘጋጀት አለበት በማለት የፆታ እኩልነትና የጋራ ባለሃብትነት መብትን በሚያረጋግጥ መንገድ ይደነግጋል፡፡ ስለዚህ ከዚህ አዋጅ ይዘት ለመረዳት የሚቻለው በገጠር መሬት የመጠቀም ወይም ባለይዞታነት መብት (possessory right or jus possidendi) በጋራ ባለ ሃብትነት ሊያዝና ሊተዳደር እንደሚችል የሚያሳይ ነው፡፡

 

የፈጠራ፣ አነስተኛ ፈጠራና የኢንዱስትሪያዊ ንድፍ አዋጅ ቁጥር 123/87 እንደዚሁ በአንቀፅ 7(2) እና (5) ላይ ሁለት ወይም ከሁለት በላይ የሆኑ ሰዎች በጋራ አንድ የፈጠራ ስራ ካከናወኑ የጋራ ፖተንት መብት ይኖራቸዋል ሲል የሚደነግገው የህገ-መንግስቱን አንቀፅ 51(19) እና 55(2)(ሰ) እና 89(1)  መርሆችን ተከትሎ ነው:: ይሄውም የግዙፍነት የሌለው የንብረት ባለቤትነት መብት በግልና በጋራ ሊያዝ እንደሚችል የሚያሳይ ነው፡፡

 

የቅጅና ተዛማጅ መብቶች ጥበቃ አዋጅ ቁጥር 410/97 የህገ-መንግስቱን የንብረት መርሆች በመከተል በአንቀፅ 2(29) ላይ የጋራ ባለቤትነት ስራ ማለት ምን ማለት እንደሆነና በአንቀፅ 20(2) የጋራ ስራ አመንጪዎች መብት ፀንቶ የሚቆይበትን ጊዜና በአንቀፅ 21(2) የጋራ ስራ አመንጪነት መብት እንዴት እንደሚገኝ ይደነግጋል ይህም የቅጅና ተዛማጅነት ያላቸው የአእምሮ ንብረቶች በጋራ  ለማመንጨትና በጋራ ባለሃብትነት ተጠቃሚ የመሆን መብት በህግ ጥበቃ የተሰጠው የግዙፍነት የሌለው ንብረት መብት እንደሆነ የሚያስረዳ ነው፡፡

 

የንግድ ምልክት ምዝገበና ጥበቃ አዋጅ ቁጥር 501/98 በአንቀፅ 18 ላይ ስለ የወል የንግድ ምልክት ለማን ሊሰጥ እንደሚችል በሚገልፅ አኳኋን የወል የንግድ ምልክትን ለማስመዝገብ ስለሚችሉ ሰዎች በሚል ርእስ ስር “የሰራተኛ ማህበራት፣ ወይም ፌዴሬሽኖች የአባሎቻቸውን መብት ለማስጠበቅ የወል የንግድ ምልክት ሊያስመዘግቡ ይችላሉ፡፡” ሊል ይደነግጋል፡፡ ይህም የሚያሳየው ግለሰቦች በተናጣል የጋራ የንግድ ምልክት ማስመዝገብና በዚያ የጋራ የንግድ ምልክት ተጠቃሚዎች ለመሆን እንደሚችሉና ለየት ባለ ሁኔታ በማህበር ተደራጅተው ተቋማዊ በሆነ መንገድ ግለሰቦች ማህበራቸው ስም የንግድ ምልክት የጋራ ባለቤት ለመሆን እንደሚችሉ ወይም ሁለትና ከዚያ በላይ የሆኑ ማህበራት በተሰጣቸው ህጋዊ ሰውነት አማካይነት በፌዴሬሽን ተደራጅተው የጋራ የንግድ ምልክት ባለቤት ለመሆን እንደሚችሉ  የሚያስገነዝብ ነው፡፡

 

የዕፅዋት አዳቃዮች መብት አዋጅ ቁጥር 481/98 የህገ-መንግስቱን አንቀፅ 51(19)፣ 55(ሰ) እና 91(3) መርሆች በመከተል በአንቀፅ 10(2) ላይ ዝርያው በጋራ በማዳቀሳቸው ወይም በጋራ ወራሾች በመሆናቸው ምክንያት ሁለት ወይም ከሁለት የበለጡ ሰዎች የዕፅዋት አዳቃዮች መብት ለማግኘት መብት ያላቸው በሆነ ጊዜ መብቱ ለሁሉ በጋራ ይሰጣቸዋል…” በማለት ይደነግጋል ይህም የሚያሳየው ዜጐች አእምሯቸውን ተጠቅመው፤ ጉልበታቸውንና መዋእለ ንዋያቸውን በጋራ በማፍሰስ ይህን የታለመውን የዕፅዋት አዳቃይነት ስራ ካከናውኑና ውጤቱ አዋጁ የሚጠይቀውን መስፈርት አሟልቶ ከተገኘ በጋራ የዕፅዋት አዳቃይነት ግዙፍነት የሌለው የአእምሮ ንብረት ባለቤትነት መብት ሊያገኙ እንደሚችሉ ህጋዊ ጥበቃ የሚሰጥ ነው፡፡

ስለዚህ ጠቅለል ባለ መልኩ ሲታይ የጋራ ባለሃብትነት መብት ከፍ/ብሄር ህጉና የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ መንግስትን መርህ ተከትለው የሚንቀሳቀስና የማይንቀሳቀስ ግዙፍነት ያላቸውና የሌላቸውን የንብረት መብት ለማስጠበቅ ከወጡ አዋጆች አንፃር ሲታይ የጋራ ባለሃብቶቹ የከተማም ሆነ የገጠር መሬት በተመለከተ የባለይዞታነት መብት (Possessory right or jus possidendi) የተጠበቀ መሆኑና ህገ-መንግስቱም ሆነ የገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀም መሰረት በማድረግ የወጣው አዋጅ ቁጥር 456/97 እና የከተማ ቦታን በሊዝ ስለመያዝ የወጣው አዋጅ ቁጥር 272/94 ለዜጐች የሚያስገኙት መብት በመሬት የመገልገለን መብት (Possessry right) እንደሆነና ከዚህ ውጭ ባሉ በሚንቀሳቀሱም፣ በማይንቀሳቀሱም ሆነ ግዙፍነት ባላቸውና በሌላቸው ንበረቶች ላይ በግልም ሆነ በጋራ የባለቤትነት መብት (Ownership Right) እንደሚኖራቸው በህገ-መንግስቱና ከዚያ በታች ባሉ ህጐች ጥበቃ የተደረገለት የንብረት መብት በኢትዮጵያ የንብረት ህግ ማዕቀፍ (legal frame work) እንዳለ በእርግጠኝነት መናገር ይቻላል፡፡

ዋና ዋናዎቹ የባለሃብት መብቶች (ፍ/ሕግ ቁ. 1204(1) 1205(1) (2))

 

የባለቤትነት መብት ከሁሉም የሰፋ መብት መሆኑን ተመልክተናል። በዚህ ሰፊ የአዛዥነት መብት ተጠቃሚ የሆነ አንድ ሰው ንብረቱን ከሕግ ውጭ ቢወስድበት ወይም ቢነጠቅ የንብረቱ ባለቤት እንደባለቤትነቱ የመፋለም ክስ (petitory action) ለፍርድ ቤት በማቅረብ ንብረቱ እንዲመለስለት ወይም የባለቤትነት መብቱ እንዲታወቅለት ለመጠየቅ ይችላል። በተጨማሪም ባለሃብቱ ከንብረቱ ሊያገኝ ይገባው የነበረና የተቋረጠ ጥቅም በካሳ ወይም በኪሳራ መልክ እንዲተካለት ለመጠየቅ የሚችል ይሆናል። እንዲሁም ከንብረቱ ጋር በተያያዘ ማናቸውም የሓይል ተግባር ለመቃወም ይችላል /ፍ/ሕግ ቑ.1206/።

 

ማንኛውም ኢትዮጵያዊ የሚንቀሳቀስ እና የማይንቀሳቀስ ንብረት /ህንፃ/ ባለሃብት የመሆን መብት አለው።

 

በሕግ ወይም በሕጋዊ ተግባር መብቱን የተገደበበት ሰው ካልሆነ በስተቀር ማንኛውም ሰው በሂወቱ እያለም ይሁን ከሞተ በኃላ ተግባራዊ የሚሆን ኑዛዜ በመተው ንብረቱ ለፈለገው ሰው ወይም ለህዝብ /መንግስት/ የማስተላለፍ መብት አለው /ለምሳሌ ፦ ፍ/ሕግ ቁ. 1205፣ 483፣ 857…፣ 2427…/

 

በንብረቱ የመጠቀም (የመገልገል) ፣ ከንብረቱ የተገኘ ፍሬ የመሰብሰብ፣

 

በንብረቱ ላይ አደጋ የሚደርስ መስሎ ሲታየው ወይም ጣልቃ ገብነት ሲያጋጥመው ይህንን ለማስወገድ/ለማስቀረት/ ተመጣጣኝ ሓይል የመጠቀም መብት በሕግ ተጠብቆለታል (ፍ/ሕግ ቁ.1206፣ 2053/2054)

 

ንብረቱ የተወሰደበት ፣ በንብረቱ ላይ ጉዳት የደረሰበት ወዘተ እንደሆነ ክስ የመመስረት መብት ኣለው (ፍ/ሕግ ቁ.1206)

 

ንብረቱ ለሚፈልገው ሰው የመሸጥ መብት አለው።

 

ንብረቱን እስከ መጣል ወይም መተው የሚደርስ መብት አለው። ሆኖም ግን በወንጀል ሕግ አንቀፅ 494 የተደነገገውን እንደተጠበቀ ነው።

እነዚህ መብቶች ከኢፌዴሪ ሕገ መንግስት አንቀፅ 40-ጋር-ተያያዞ-መታየት አለበት።

 

የባለሃብት ግዴታዎች (ፍ/ሕግ ቁ.1204 (2))

 

መብትና ግዴታ የማይነጣጠሉ ተዛማጅ የሆኑ ፅንስ ሓሳቦች ናቸው። በአብዛኛው የአንዱ መብት ለሌላው ሰው ግዴታ ሲሆን እንዲሁም አንዱ ግዴታ ለሌላው ሰው መብት ይሆናል። በዚህም መሰረት የንብረት ባለሃብትነት መብት ብቻ ሳይሆን ግዴታም የያዘ ነው። ግዴታዎቹ ወይም ገደቦቹ ከስምምነት ወይም ከሕግ ሊመነጩ ይችላሉ። ከግዴታዎቹ/ገደቦቹ/ መካከል የሚከተሉት ጥቂቶቹ ናቸው።

 

ባለሃብቱ ንብረቱ በሚጠቀምበት ጊዜ ለጐረቤቱ በማይጐዳ መልኩ መሆን አለበት (ፍ/ሕግ ቁ.1225, 1226) ንብረቱ ሕጋዊ ላልሆነ ተግባር ሊጠቀምበት አይገባም።

 

በወንጀል ሕግ (ለምሳሌ ከአንቀፅ 494-497 መጥቀስ ይቻላል) እና በኢፌዴሪ ሕገ መንግስት አንቀፅ 40(1) ስርም የተደነገጉ ግዴታዎች ኣሉት።

 

ከቤቱ /ከቆርቆሮው/ ላይ የሚወርደውን የዝናብ ውሃ የጐረቤቱን መብት እንዳይነካ ጥንቃቄ ማድረግ ይጠበቅበታል (ፍ/ሕ ቁ. 1245)

 

ንብረቱ በሌላ ሰው ኣካል ወይም ህይወት ወይም ንብረት ላይ ጉዳት ያደረሰ እንደሆነ የጉዳት ካሳ የመክፈል (ፍ/ሕ ቁ. 2071-2089)

 

ንብረቱ እንዳይሸጥ እንዳይለወጥ ወይም በዕዳ እንዳያዝ በፍ/ቤት ትእዛዝ የተከበረ /የታገደ/ እንደሆነ ይህ ትእዛዝ የማስከበር (ፍ/ስ/ስ/ሕግ ቁ. 154 ይመለከተዋል)

 

ከንብረቱ ከሚያገኘው ገቢ ወይም በሌላ ሁኔታ በመጠቀሙ ምክንያት ግብር የመክፈል (የግብር ኣዋጅ ይመለከተዋል)

 

መንግስት ተመጣጣኝ ካሳ በመክፈል የአንድ ሰው ንብረት ለህዝብ ጥቅም ብሎ የወሰደ እንደሆነ ባለንብረቱ ይህ ነገር ሲመጣበት የመቀበል (ኢፌዴሪ ሕገ መንግስት አንቀፅ 40(8)፣ ፍ/ሕግ ቁ. 1460-1488 እና ሌሎች ኣዋጆች)

 

ሌሎች በርከት ያሉ ግዴታዎችም ሊኖሩት ይችላሉ።

ሃብት እንዴት እንደሚገኝ የሃብት ማግኛ መንገዶችስ ምንድን ናቸው የሚሉትን ርእሰ ጉዳያች ከላይ በዝርዝር ለማየት ተሞክሯል። በግል ባለሃብትነት የሚያዘው ንብረት የግድ በአንድ ሰው ባለቤትነት ስር የነበረ መሆን እንደሌለበት አይተናል። ባለቤት ያልነበራቸውንና ከባለቤታቸው የጠፉ ወይም ባለቤታቸው የተጣሉትን ንብረቶች በመያዝ ባለሃብት መሆን እንደሚቻል ተመልክተናል።

 

ባለሃብትነትን ለማስተላለፍ ግን የግድ የንብረቱ ባለቤት መኖር እንዳለበት ታሳቢ የሚያደርግ ነው። አንድ ንብረት የሚተላለፍለት ሰው (transferee) መብት በአስተላለፈው (transferor) መብት ላይ የተመሰረተ ነው። አንድ ሰው የሌለው ነገር ለሌላ ሰው ሊያስተላለፍ ስለማይችል ተቀባዩም ቢሆን አስተላላፊው ካለው መብት በላይ እንዲሰጠው ሊጠይቅ አይችልም።

 

ባለሃብትነት ከአንድ ወደ ሌላ ሰው ሊተላለፍ የሚችልበት መንገድ ሁለት ናቸው ብሎ ማስቀመጥ ይቻላል። እነዚህም፦

1. 1.በሕግ መስረት የሚኖር ሃብትን የማስተላለፍ ስርዓት፡
2. 2.በሕጋዊ ተግባር (Juridical act) የሚኖር ሃብትን የማስተላለፍ ስርዓት ናቸው፣

 

በሕግ መሰረት ሊተላለፉ የሚችሉ፦

-ያለ ኑዛዜ ውርስ ሲተላለፍ (ፍ/ሕግ ቁ. 842-852)

-   አንድ ሰው በአካሉ ወይም በንብረቱ ላይ ጉዳት ሲደርስበት እንዲከፈለው የሚጠይቀው ካሳ  (ፍ/ሕግ ቁ. 2027…)

-መንግስት ለህዝብ ጥቅም ብሎ አንድ የግል ንብረት በሚወርስበት ጊዜ ለባለንብረቱ የሚሰጥ ካሳ (ኢፌዴሪ ሕገ መንግስት አንቀፅ 4018) ፣ (ፍ/ሕግ ቁ. 1460-1488 እና ሌሎች አግባብነት ያላቸው ሕጎች)

በሕጋዊ ተግባር መሰረት ሊተላለፍ የሚችሉትን

-   ሰዎች በሚያደርጉት ውል መሰረት አንድ ንብረት ከአንዱ ተዋዋይ ወገን ወደ ሌላኛው ተዋዋይ ወገን ሲተላለፍ (ጠቅላላ የውል ሕግ እና ሌሎች ልዩ የውል ሕጎች)

-   ሟች በሰጠው ኑዛዜ መሰረት በኑዛዜው ላይ የጠቀሳቸው ንብረቶች ለተናዘዘላቸው ሰዎች ሲተላለፍ፣

-   በፍርድ ኣፈፃፅም አማካኝነት በሓራጅ ያልተሸጠ ንብረት ለፍርድ ባለሃብቱ ሲተላለፍ፣

-   በመያዣ ምክንያት በአበዳሪ እጅ የገባ ንብረት ገንዘቡ ካላገኘ መያዣው የሚረከብበት ሁኔታ ሲኖር፣

 

ባለሃብትነት ተላልፏል የሚባልበት ጊዜ መቼ እና እንዴት እንደሆነ

 

ተንቀሳቃሽ ንብረትን በተመለከተ፦

በፈረንሳይ የሕግ ስርዓት እንደ አስፈላጊ መለኪያ ተደርጎ የሚወሰደው በሃብት አስተላለፊና በሃብት ተቀባይ መካከል ውል ማድረግ ብቻ እንደ በቂ ሁኔታ ይወስዳል። ውል በሚያደርጉበት ጊዜ ለውሉ ምክንያት የሆነው ንብረትም እንደተላለፈ ይቆጠራል። እንደ የጀርመን የሕግ ስርዓት ደግሞ ውል ከማድረግ በተጨማሪ ለውሉ ምክንያት የሆነውን ንብረትም ወደ ተቀባዩ መተላለፍ አለበት ይላሉ። በጀርመን የሕግ ስርዓት አንድ ዕቃ /ንብረት/ ወደ ሌላ ሰው የሚተላለፍበት መንገድ፦

ሀ/ የቀድሞው ባለሃብት በንብረቱ ያለው መብት ለሌላ ሰው የሚያስተላልፈው ሲሆን ዕቃው ግን በአዲሱ ባለሃብት ስም ሆኖ ይይዝለታል (constructive possession)

ለ/ በአዲሱ ባለሃብትና ዕቃውን በያዘው ሰው መካከል በሚደረግ ውል ባላደራው ወደ ባለሃበትነት ሊለወጥ ይችላል።

ሐ/ አንድ ሰው በሶሰተኛው ወገን እጅ የሚገኘውን ንብረቱ ሌላ ሰው እንዲወሰደው ለተቀባዩ ስልጣን በመስጠት አማካኝነት ነው።

ለምሳሌ፦ አቶ “ሀ” ባለሃብት፣ አቶ “ለ” በአቶ“ሀ” ስም ዕቃውን የያዘ እና አቶ “መ” ዕቃውን የገዛ፣

መ/ በንብረቱ ምትክ ንብረቱን የሚመለከት ሰነድ በማስተላለፍ

 

የአገራችን ፍ/ሕግ ብንመለከት አንድ ተንቀሳቃሽ ንብረት ለሌላ ሰው ማስተላለፍ የሚቻለው ንብረቱን በማስረክብ ነው (ፍ/ሕግ ቁ.1186(1))። እዚህ ላይ የሚነቀሳቀስ ንብረት ስንል ልዩ ተንቀሳሽ ንብረትን የሚያጠቃልል እንዳልሆነ መርሳት የለብንም። (ፍ/ሕግ ቁ.1186(2))። የሚንቀሳቀሱ ንብረቶችን ከማስተላለፍ ጋር ተያያዥነት ያላቸው የፍ/ሕግ ቁጥር2274፣ 2395 መመልከት ግንዛቤአችን እንዲሰፋ ይረዳል።

 

የማይንቀሳቀስ ንብረትን በተመለከተ፦

በሁሉም የሕግ ስርዓቶች የማይንቀሳቀስ ንብረትን ለማስተላለፍ የሚከተሉት ስርዓት ተመሳሳይ ነው።

 

ይኸውም በውል፣ በኑዛዜ ወይም በሕግ መሰረት የሚገኝ የማይንቀሳቀስ ንብረት ለማስተላለፍ የግድ በማይንቀሳቀስ ንብረት መመዝገቢያ መዝገብ ውስጥ መስፈር ይጠይቃል። ይህ ድንጋጌ የፍ/ሕግ ቁ.1185 በውል እና በኑዛዜ መሰረት ለሚተላለፉ የማይንቀሳቀሱ ንብረቶች ብቻ ነው የደነገገው። በሕግ መሰረት ለሚተላለፉት የማይንቀሳቀሱ ንብረቶች ለምን ሳያካትት እንደቀረ ግልፅ አይደለም።

 

የማይንቀሳቀስ ንብረት ለማስተላለፍ ምዝገባ ያስፈለገበት ምክንያት፦

1. 1.የሶሰተኛ ወገኖች መብት ለመጠበቅ ነው። ይኸውም የምዝገባ ሂደቱ ሲፈፀም ብዙ ሰው በሚያውቀውና በመንግስት መ/ቤት የሚከናወን በመሆኑ ሶሰተኛ ወገኖች የማወቅ ዕድላቸው ያሰፋላቸዋል ተብሎ ስለሚገመት ነው።
2. 2.ልዩ የሆነ ጥበቃ የሚያስፈለገውና ቀዋሚ ቦታ ያላቸው ንብረቶች በመሆናቸው ነው።
3. 3.መንግስት የተለያዩ ስራዎች ለማከናወን እንደ መነሻነት ሊያገለግለው ስለሚችል። ለምሳሌ፦ ግብር ለመሰብሰብ፣ የመኖርያ ቤቶች ለመስራት ወዘተ…

 

የሚንቀሳቀስ ንብረት ምዝገባ ያላስፈለገበት ምክንያት

1. 1.ቀዋሚ ቦታ ስለሌላቸውና ለአስራር አመቺ ባለመሆናቸው
2. 2.ሰዎች ንብረታቸውን በነፃ እንዲያንቀሳቅሱና በንግድ እንቅስቃሴ ውስጥ ሊያጋጥም የሚችል እንቅፋት ለማስወገድ ስለሚጠቅም ወዘተ ነው።

 

ሃብት ስለሚቀርበት (extinction of ownership) (ፍ/ሕግ ቁ.1188-1192)

ባለሃብትነት መቅረት ሲባል አንድ ሰው በንብረት ላይ የነበረውን የባለቤትነት መብት በተለያዩ ምክንያቶች መቀጠል ሳይችል ሊቀር ነው። ይህ የሚሆንበት ምክንያት ደግሞ የንብረት መብት /ባለሃብትነት/እንዲኖር የሚያደርጉ ሁኔታዎች ሲጠፉ ወይም ሲሰረዙ ወዘተ ነው። ባለሃብትነት መቅረት ፍፁም (absolute) ወይም ተነፃፃሪ (relative) ሊሆን ይችላል። የባሃብትነት መቅረት ፍፁም ነው የሚባለው ያለ ተከታይ ወይም አዲስ ባለሃብት ንብረቶቹ ጠፍተው ወይም ተጥለው ሲቀሩ የሚያመለክት ነው /ፍ/ሕግ ቁ.1188 እና 1191/። የባለሃብትነት መቅረት ተነፃፃሪ ነው የሚባለው ደግሞ በንብረቱ ላይ የባለቤት ለውጥ ብቻ ሲኖር የሚኖር መቅረት (extinction) ነው (ለምሳሌ ፍ/ሕግ ቑ.1189)። ባሃብትነት በባለሃብቱ ፍላጐት ወይም ከባሃብቱ ፍላጐት ውጭ ሊቀር /ሊቋረጥ/ ይችላል። ባለሃብትነት የሚያስቀሩ ምክንያቶች በፍ/ሕግ ውስጥ ተካትተዋል። ዋና ዋናዎቹ እንደሚከተለው ቀርበዋል።1.ንብረቱ ሲወድም ወይም መለያ ባህሪው ሲጠፋ (ፍ/ሕግ ቁ.1188 ይመለከተዋል) ። ለምሳሌ፦ አንድ ነገር ከሌላ ነገር ሲዋሃድ፣ ዕቃው ታድሶ ወይም እንደአዲስ ተሰርቶ ወደ ሌላ ነገር ሲለወጥ፣

1. 2.በሕግ መሰረት ንብረቱ ለሌላ ሰው ሲተላለፍ (ፍ/ሕግ ቑ. 1189)። ይህ ድንጋጌ በሕግ መሰረት ለሚተላለፉ ንብረቶች ብቻ የደነገገ ይመስላል። በሕጋዊ ተግባር (juridical act) ለሚተላለፉ ንብረቶች ለምን ሳያካትቶ እንደቀረ ግን ግልፅ አይደለም።
2. 3.የማይንቀሳቀስ ንብረት የሚመለከት ሲሆን የባለሃብትነት መብት ከመዝገብ ሲሰዘረዝ (ፍ/ሕግ ቁ.1190)
3. 4.ባለሃብቱ በማያጠራጥር ሁኔታ መብቱን የመተው ሃሳቡ ያስታወቀ እንደሆነ (ፍ/ሕግ ቁ.1191) ። መብትን የመተው ጉዳይ ኣካል መጠን ላልደረሱና የኣምሮ በሽተኞች ለሆኑት የሚመለከት አይሆንም።
   1. 5.የሚንቀሳቀስ ንብረት በሚመለከት

ሀ/ ባለሃብቱ ንብረቱ የት እንዳለ ወይም የእሱ ንብረት ስለመሆኑ ሳያውቅ 10/ዓሰር/ ዓመት ያለፈበት እንደሆነ (ፍ/ሕግ ቁ. 1192)።

ለ/ የንብረቱ ዓይነት በመብረር ላይ ያለ ንብ ሲሆንና ባለሃብቱ ወዲያውኑ ሳይከተለው የቀረ እንደሆነ (ፍ/ሕግ ቁ. 1153)።

ሐ/ የጠፉ እንስሳትን ባለቤታቸው እስከ አንድ ወር ውስጥ ተከታትሎ ሳይዛቸው የቀረ እንደሆነ (ፍ/ሕግ ቁ. 1152)።

1. 6.መንግስት በሕግ መሰረት ንብረቱን የወረሰው እንደሆነ (ፍ/ሕግ ቁ.1460-1488)።

  

 ስለ ሃብትነት ማስረጃ (Proof of ownership) (ፍ/ሕግ ቁ. 1195-1203)

 

ከላይ በዝርዝር እንደተመለከተው አንድ ሰው የንብረት ባለሃብት ለመሆን አንዲችል አንዳንድ መሟላት ያለባቸው ነገሮች አሉ። ይኸውም ንብረቱ እጅ ማድረግ፣ እንዲመዘገብ ማድረግ ወዘተ። ስለዚ ባለሃብትነት ቀርቷል/ተቋርጧል/ የሚል ወገን ሃብትነት ለማግኘት ይሁን ለማስተላለፍ ጠቃሚ የሆኑትን እነዚህ ፍሬ ነገሮች /ንብረት እጅ ማድረግ ወይም መመዝገብ/ያለመኖሩ ማረጋገጥ ይጠበቅበታል። በመሆኑም የሃብትነት ማስረጃ ማለት የፍሬ ነገሮችን ማስረጃ ሆኖ አንድ ንብረት በአንድ ሰው ባለሃብትነት ስር የገባ መሆኑን ወይም ለሌላ ሰው የተላለፈ መሆኑን የሚያስረዳ ነው። በሌላ አገላለፅ የሃብትነት ማስረጃ ማለት አንድ ንብረት በሃብትነት ስለመያዙ ወይም ስለመተላለፉና ሃብትነት አለመቅረቱ የሚያሳዩ አግባብነት ያላቸው ፍሬ ነገሮች ለማረጋገጥ/ለማስረዳት/ የሚያገለግል መሳሪያ ነው። ምን ዓይነት ፍሬ ነገሮች ናቸው በማስረጃ መረጋገጥ ያለባቸው የሚለውን ደግሞ ሃብት ለማግኘት ወይም ለማስተላለፍ የሚያገለግሉ መመዘኛዎች (requirements) እንደሚለያዩ ሁሉ በማስረጃ የሚረጋገጡ ፍሬ ነገሮችም ይለያያሉ። ያም ሆኖ ግን ሕጉ ያስቀመጠው የሕግ ግምት (presumption of law) እንጂ ሌላ ማስረጃ (proof) አይደለም። አንድ ተከራካሪ ወገን ባለሃበትነት ስለመኖሩ ወይም ስለመተላለፉ የሚገልፁ መሰረታዊ የሆኑ ፍሬ ነገሮችን ስለመኖራቸው ያስረዳ እንደሆነ ሕጉ ሃብትነት እንዳለ ይገምታል።

 

1. 1.ግዙፋዊ ህልውና ያላቸው መደበኛ ተንቀሳቃሽ (ordinary movables) ንብረቶች ላይ ያለ የሃብትነት መብት መተላለፍ የሚችለው የእነዚህ ንብረቶች ባለይዞታ በመሆን ነው። ምክንያቱ የአንድ ተንቀሳቃሽ ንብረት ባለይዞታ መሆን የእዛ ንብረት ባለሃብት እንደሆነ ስለሚያስገምተው ነው። ይህ የሕግ ግምት ቢኖርም ባሃብትነት የለም ብሎ የሚከራከር ወገን ባለሃብትነት አለመኖሩ የሚያረጋግጥለት ማስረጃ በማቅረብ የሕጉ ግምት ማፍረስ ይችላል። የሕጉን ግምት ለማፍረስ ሊቀርቡ የሚችሉትን የማስረጃ ዓይነቶ፦

-   የሰው ምስክርነት

-   የፅሑፍ ማስረጃ የሚያስፈልጋቸው የሚንቀሳቀሱ ንብረቶች ሲሆኑ የተመዘገቡበት ፅሑፍ ወይም በምዝገባው መሰረት የሚሰጥ የባለቤትነት ደብተር፣

-   ማስረጃ የማቅረብ ግዴታ ያለበት ወገን በፍ/ሕግ ቁጥር 336 መሰረት ለአካል መጠን ያልደረሰ እንደሆነ ማናቸውንም ዓይነት ማስረጃ ማቕረብ ይቻላል።

 

1. 2.የማይንቀሳቀስ ንብረት /ህንፃ/ ባሃብትነት በሚመለከት ማስረዳት የሚቻለው በባለቤትነት ምስክር ወረቀት ነው። ይህ የባለቤትነት ምስክር ወረቀት (title deed) የያዘ ሰው የንብረቱ ባለሃብት እንደሆነ ይገመታል። አንድ የባለቤትነት ምስክር ወረቀት ለመስጠት ስልጣን ያለው ኣካል ማድረግ ያለበት ነገር ቢኖር ስለአንድ የማይንቀሳቀስ ንብረት የሚመለከት የባለቤትነት ምስክር ወረቀት አዘጋጅቶ አዲስ ለሆነው ባለሃብት ከመስጠቱ በፊት ቀደም ሲል ለሌላ ሰው ተሰጥቶ የነበረ የባለቤትነት ምስክር ወረቀት ከቀድሞው ባለቤት እንዲመለስ መጠየቅ አለበት።

 

የቀድሞው የባለቤትነት ምስክር ወረቀት (title deed) ጠፍቷል ወይም ወድሟል የተባለ እንደሆነ ደግሞ አዲስ ባለቤት ለመሆን እያመለከተ ያለ ወገን ሳይጠፋ ወይም ሳይወድም ጠፍቷል ወይም ወድሟል በማለቱ በሶሰተኛ ወገን ላይ ጉዳት እንዳይደርስ የአስተዳደር ክፍሉ በቂ ዋስትና እንዲያደርግ አዲሱን አመልካች ሊጠይቀው ይችላል።

 

ይህ ብቻ ሳይሆን ሕጉ በመንግስት ላይ የጣለው ሃላፊነትም አለ። ይኸውም የሚመለከተው የአስተዳደር ክፍል ሕጋዊው መንገድ ሳይከተል ትክክለኛ ያልሆነ የማይንቀሳቀስ ንብረት የሚመለከት የባለቤትነት ምስክር ወረቀት ለአንድ ሰው በመስጠቱ ወይም መሰረዝ ያለበት የምስክር ወረቀት ባለመስረዙ በዚህ ሰው ላይ ለሚደርስ ጉዳት መንግስት ሃላፊነት እንዳለበት ነው። የመንግስት ሓላፊነት ከውል ውጭ በሚደርስ ሃላፊነት የመነጨ በመሆኑ ሃሓላፊነቱ ከተወጣ በኃላ ይህ ጥፋት የሰሩትን የአስተዳደር ክፍሉ ሃሓላፊዎች/ሰራተኞች የከፈለው ኪሳራ እንዲመልሱለት ሊጠይቃቸው እንደሚችልም በፍ/ሕጉ ላይ ተካትቷል።

 

በሚሰጠው /በተሰጠው/አዲስ የባለሃብትነት ምስክር ወረቀት ላይ ሶሰተኛ ወገኖች መቃወሚያ ማቅረብ የሚችሉበት ሁኔታም የፍ/ሕጉ አስቀምጧል። እነዚህም፦

ሀ/ የምስክር ወረቀቱ ሕጉ በሚያዘው መሰረት ወይም ስልጣን በሌለው የአስተዳደር ክፍል የተሰጠ ነው፣ ወይም

ለ/ የባለሃብትነት የምስክር ወረቀት የተሰጠው በማይረጋ (invalid) ፅሑፍ የሆነ እንደሆነ፣ ወይም

ሐ/ ተቃዋሚው /ሶሰተኛው ወገን/ የማይንቀሳቀሰውን ንብረት ያገኘው የምስክር ወረቀቱ ከተሰጠ በኃላ የሆነ እንደሆነ ናቸው።

 

እዚህ ላይ ሊነሳ የሚችለው ጥያቄ “የማይረጋ ፅሑፍ” (invalid act) ማለት ምን ማለት ነው የሚለውን ነው። ይህ ነጥብ አጠቃላይ የውል አመሰራረት ከሚወስኑ መመዘኛዎች (requirements) ጋር ተያይዞ መታየት ያለበት ነው። አንድ የማይንቀሳቀስ ንብረት የሚመለከት ውል መደረግ ያለበት በፍ/ሕግ ቁ.1723 መሰረት መሆኑን ይታወቃል። ይህ ድንጋጌ ሳይከተል የተደረገ ውል መሰረት በማድረግ የተሰጠን የባለሃብትነት የምስክር ወረቀት ተቃውሞ የቀረበበት እንደሆነ የምስክር ወረቀቱ ውድቅ ሊደረግ ይችላል ማለት ነው።

 

ለማጠቃለል ያህል ሃብትነት ከሁሉም በላይ የሰፋ መብት ሆኖ ሶስት መሰረታዊ የሆኑ ማለት የመጠቀም/መገልገል/፣ ፍሬውን የመሰብሰብ እና ለሌላ ሰው የማስተላለፍ የማስወገድ መብቶችን አጠቃልሎ የያዘ ነው:: ሃብት በተለያዩ መንገዶች ሊገኝ አንደሚችል አይተናል:: ሃብት ከሚያስገኙ መነገዶቸ ባለቤት የሌላቸውን ተንቀሳቃሽ ንብረቶች ማለትም የጠፉ፣ ባለቤት የሌላቸው፣ የተቀበረ ገንዘብ እና የተተዉ ንብረቶች በመያዝ፤ ተንቀሳቃሽ ንብረትን በቅን ልቦና ይዞታ በማድረግ፤ የማይንቀሳቀስ ንብረት ይዞታ በማድረግ፤ እና አንድ ነገር የዋና ተጨማሪ ነገር የሆነ እንደሆነ ነው:: ሃብት በሕግ መሰረት ወይም በህጋዊ ተግባር አማካኝነት ሊተላለፍ እንደሚችልም አይተናል:: እንዲሁም ሃብትነት እንዲቀር የሚያደርጉ በረከት ያሉ ምክንያቶች እንዳሉም ያየን ሲሆን፤ ሃብትነት ስለመኖሩ ወይም ስለመቅረቱ ለማስረዳትም ለተንቀሳቃሽና ለማይንቀሳቀስ ንብረት የሚኖር የማሰረጃ ጉዳይ ሊለያይ እንደሚል ነው::

የዚህ ቃል (Usucaption) ትርጉም አንድ ነገር በመጠቀም ባለቤት መሆን ማለት ነው (acquired by usage) ። ይህ የሃብት ማግኛ መንገድ ተፈፃሚ የሚሆነው በማይንቀሳቀስ ንብረት ላይ ብቻ ሆኖ በተከታታይ ረዘም ላለ ጊዜ የተጠቀመበት እንደሆነ የሚገኝ የባለሃብትነት መብት ነው።

 

አንድ ነገር በመጠቀም ባለሃብት መሆን ክስ ከሚቀርብበት የይርጋ ጊዜ የተለየ ፅንስ ሓሳብ ነው።

ሀ/ የይርጋ ጊዜ (period of limitation) ማለት አንድ በንብረት ላይ መብት ያለው ሰው መብቱን ሲነካበት መብቱን በነካ ሰው ላይ ክስ የሚያቀርብበት የጊዜ ገደብ ሆኖ፤ ይህ የጊዜ ገደብ ካለፈ በኃላ ክስ ያቀረበ እንደሆነ ግን ከተከሳሽ ወገን ተቃውሞ ሊገጥመው እንደሚችል ነው።

ለ/ ባለሃብትነት የሚያቋርጥና የሚያሰገኝ የይርጋ ጊዜ (Acquisitive prescription and extinctive prescription)

1. 1.የባለሃብትነት መብት እንዲቋርጥ የሚያደርግ የይርጋ ጊዜ ፤ ይህ የይርጋ ጊዜ አንድ ሰው በአንድ ንብረት ላይ የነበረው የባለሃብትነት መብት የሚቋረጥበት ሁኔታ የሚያመለክት ሆኖ ባለሃብትነቱ ሲቋርጥ ጊዜም ሌላ መተኪያ መብት የማይገኝበት ነው ለምሳሌ፦ ፍ/ሕግ ቁ.1192፣
2. 2.የባለሃበትነት መብት ማግኛ የይርጋ ጊዜ (usucaption) ፤ ይህ የይርጋ ጊዜ ደግሞ ለሌላ አዲስ ሰው የባለሃብትነት መብት የሚያስጨብጥ ነው። የይርጋ ጊዜ ርዝመቱ ከአገር አገር ሊለያይ የሚችል ነው። ለምሳሌ የፈረንሳይና ጀርመን የ30 ዓመት የይርጋ ጊዜ አላቸው። ይህ ብቻ ሳይሆን ንብረቱ በቅን ልቦና የያዘው መሆን እንዳለበትም እንደ ተጨማሪ መለኪያ ይጠቀማሉ።

 

በኢትዮጵያ ፍ/ሕግ በቁጥር 1168 ላይ ከላይ የተመለከትነው የይርጋ ጊዜ (usucaption) ተደንግጎ ይገኛል። ይኸውም የአንድ የማይንቀሳቀስ ንብረት ባለይዞታ በመሆን ለተከታታይና ለ15 ዓመታት ያህል ያለማቋረጥ በሰሙ ግብር እየከፈለበት የቆየ ሰው የዚህ ንብረት ባለሃብት እንደሚሆን ነው። የፍ/ሕጉ በወጣበት ወቅት ይህ ድንጋጌ በመሬትና በህንፃዎች ላይ ተፈፃሚ እንዲሆን ታስቦ የተደነገገና የፊዩዳሉ ስርዓት እስከተገረሰሰበት ጊዜ ድረስ ተግባራዊ ሲደረግ የነበረ ነው። መሬት የመንግስት ንብረት እንዲሆን ከታወጀበት ጊዜ ጀምሮ ግን ድንጋጌው በህንፃዎች ላይ ብቻ ካልሆነ በስተቀር በመሬት ላይ ተፈፃሚ ሊሆን የሚችልበት ሁኔታ እንደሌለ ነው። እንዲሁም ድንጋጌው ለህዝብ ጥቅም ተብለው በተመደቡ ንብረቶች እና በአለባ ምክንያት በተያዙ የማይንቀሳቀሱ ንብረቶች ላይ ተፈፃሚነት የለውም (ፍ/ሕግ ቁ.1455 ፣ 1314 ይመለከተዋል)።

 

እዚህ ላይ ሊነሳ የሚችለው ጥያቄ አንድ ሰው የራሱ ያልሆነ የማይንቀሳቀስ ንብረት እንዴት አድርጎ ግብር ሊከፍልበት ይችላል የሚል ነው። ይህ ሁኔታ በተለያየ ምክንያት ሊከሰት ይችላል። ለምሳሌ ፦ በማታለል ወይም ባገኘው የውከልና ስልጣን ተጠቅሞ ወይም የጋራ ሃብት የሆነውን ንብረት በመያዙ ምክንያት በስሙ ግብር እየከፈለበት ለተከታታይ 15ዓመት የቆየ እንደሆነ ወዘተ መጥቀስ ይቻላል።

 

ቁጥር 1168 ስር የተቀመጠው የ15 ዓመት የይርጋ ጊዘ (ሃብት የሚገኝበት ይርጋ) ሊቋረጥ የሚችለው በፍ/ሕግ ቁጥር 1851-1852 መሰረት መሆኑን ግንዛቤ ሊወስድበት ይገባል።

 

የዋና ተጨማሪ ነገር (Accession)

 

የዋና ተጨማሪ ነገር አራተኛው የሃብት ማግኛ መንገድ ነው። የፍ/ሄር ሕጋችን የዚህ ትርጉም ባያስቀምጥም ከአጠቃላይ ይዘቱ ተነስተን ሰናየው ግን አንድ ባለሃብት በነበረው ንብረት ወይም ሃብት ላይ ሌላ ሃብት ሲጨመርለት የሚያመለክት ነው። ይህ የተጨመረ ነገር በተፈጥሮ ሓይል ወይም በሰው ጉልበት አማካኝነት የመጣ ሊሆን ይችላል። የእነዚህ ተጨማሪ ነገሮች ባለሃብት ደግሞ የዋናው ነገር ባለሃብት የሆነው ሰው ነው። ይህ ተጨማሪ ነገር በሚንቀሳቀስ ወይም በማይንቀሳቀስ ንብረት ላይ ሊከሰት ይችላል።

 

ሀ/ የማይንቀሳቀስ ንብረት በማይንቀሳቀስ ንብረት ላይ ሲጨመር፤ ይኸውም በሁለት መንገድ ሊፈፀም ይችላል።

 

1. 1.ጐርፍ ጠርጎ ያመጣውን አፈር በሌላ ሰው መሬት ላይ ሲያርፍ የዚሁ መሬት ባለቤት ሃብት ይሆናል። (Alluvium ይሉታል) ።
2. 2.ጐርፍ አቅጣጫው ቀይሮ ሲሄድ ከአሁን በፊት የጐርፍ መሄጃ የነበረ ቦታ ሊታረስ ወይም ለሌላ ጥቅም ሊውል የሚችል ቦታ ስለሚሆን በአቅራቢያው ያለ ባለ መሬት የዚያ ቦታም ባለሃብት ይሆናል። (Accretion ይሉታል) ።

እዚህ ላይ መስተዋል ያለበት ግን በአገራችን የመሬት ባለቤት መንግስትና ህዝብ በመሆናቸው የመሬት ባለቤት ከማለት የልቅ ባለይዞታ ቢባል የተሻለ ይሆናል።

 

 

ለ/ ተንቀሳቃሽ ንብረት በማይንቀሳቀስ ንብረት ላይ ሲጨመር

 

የዚህ ዓይነት ሁኔታ ሊከሰት የሚችለው አንድ ተንቀሳቃሽ ንብረት የአንድ የማይንቀሳቀስ ንብረት ሙሉ ክፍል (intrinsic element) ሲሆን ነው። ይህ በራሱ በሁለት መንገድ ይፈፀማል።

 

1. 1.አንድ የሚንቀሳቀስ ንብረት ባለሃብት የሌላ ሰው ሃብት ከሆነው የማይንቀሳቀስ ንብረት ላይ በማደባለቅ ሙሉ ክፍል ሲያደርገው ነው። ለምሳሌ፦ አንድ ሰው በሌላ ሰው መሬት ላይ እህል የዘራ ወይም ዛፍ የተከለ እንደሆነ ወይም ህንፃ የገነባ እንደሆነ ጉዳዩ መታየት ያለበት ይህ ስራ ሊያከናውን የቻለው በባለመሬቱ ፈቃድ ነው ወይስ አይደለም? ባለመሬቱ እየተቃወመ ባለበት ሁኔታ ወይስ ሳይቃወመው ነው? የሚሉትን ጥያቄዎች በቅድሚያ በመመርመር ነው።

 

እዚህ ላይ ትኩረት የሚሻ ነጥብ በአሁኑ ወቅት በአገራችን መሬት በግል ባለሃብትነት ሊያዝ የሚችልበት ሁኔታ ስለተቀየረ ብፍ/ሕግ ቁጥር 1172-1180 ላይ የተደነገጉትን የተፈፃሚነታቸው ጉዳይ ምን ያህል ነው የሚለውን ጉዳይ አጠያቂ ሆነዋል።

 

ከዚህ ነጥብ ጋር በተያያዘ ያለው ልምድ አመላካች የሆኑ ሁለት የፍ/ቤት ጉዳዮች ቀርቧል፦

 

ሀ) የፌዴራል ጠቅላይ ፍ/ቤት ሰበር ችሎት በአመልካች አቶ ብርሃነ ገረመ እና በተጠሪዎች እነ ተወልደ ገረመ የነበረ ክርክር በሰበር መ/ቁ.16031 የካቲት 22/1997 ዓ/ም የሚከተለውን-ውሳኔ ሰጥቷል።

 

ጉዳዩ የተጀመረበት በትግራይ ማእኸላዊ ዞን ማእኸላይ ፍርድ ቤት የአሁን አመልካች በአድዋ ከተማ ቀበሌ 08 ውስጥ ስፋቱ 173.04 በሆነ በ1ኛ ተጠሪ ስም በተመራ ቦታ ላይ የተሰራውን ቤት ግምት ብር 110,000.00/አንድ መቶ አስር ሺ ብር/ ሌሎች ወጪዎች ተጨምሮ ሊከፈለኝ ይገባል በማለተ በአሁን ተጠሪዎች ላይ ክስ ይመስርታል። የግራ ቀኝ ክርክር እና ማስረጃቸውን ከሰማ በኃላ ቤቱን የሰራው ከሳሽ /አመልካች/ መሆኑን በምስክሮች የተረጋገጠ በመሆኑና ተከሳሾቹም መስራቱን አለመቃወማቸውን ስለተረዳን በሚል በፍ/ብ/ሕግ ቁ. 1180(2) መሰረት ተከሳሾቹ የግምቱን ሩብ ብር 27,500.00 እና ሌሎች ወጪዎች ጭምር ለከሳሹ ይክፈሉት ሲል ወሰነ። የትግራይ ክልል ጠቅላይ ፍ/ቤት ይግባኝ ሰሚና ሰበር ሰሚ ችሎቶችም የቀረበላቸው አቤቱታ ውድቅ ያረጉታል።

 

በመቀጠልም አመልካች ውሳኔው መሰረታዊ የሆነ የሕግ ስህተት የተፈፀመበት ነው በማለት ለፌ/ጠ/ፍ/ቤት ሰበር ችሎት አቤቱታውን አቀረበ። የቅሬታው ዋናው ነጥብ ቤቱን የሰራሁት በተጠሪዎች ስምምነት ስለሆነ የካሳው መጠን በፍ/ስ/ሕግ ቁ. 1179 እና 1180 መሰረት ሊሰላ አይገባም፣ ቤቱን ለመስራት ያወጣሁት ብር 110,000.00 ሲሆን ይህንንም ተጠሪዎች አልተቃወሙትምና ቤቱን ከወሰዱት ግምቱን በሙሉ ሊከፍሉኝ ይገባል የሚል ነው ። ተጠሪዎችም የግምቱን ¼ኛ እንድንከፍል በመወሰኑ የተጎዳነው እኛ እንጂ እርሱ አይደለም ብለው ይከራከራሉ።

 

ሰበር ችሎትም አመልካች ግምትን ላገኝ ይገባኛል የሚለውን ቤት የሰራው እርሱ መሆኑ በስር ፍ/ቤቶች ተረጋግጧል። በሌላ በኩል ግን ተጠሪዎች መሬቱን የተመሩ ባለይዞታዎች እንጂ የመሬቱ ባለቤቶች አይደሉም። መሬት የመንግስት ሃብት መሆኑ ግልፅ ሆኖ ሳለም የይዞታ መብት ብቻ ያላቸውን ተጠሪዎች እንደመሬት ባለቤት መቁጠርና ጉዳዩን ከፍ ሲል ከተጠቀሱት የፍ/ብ/ሕጉ ድንጋጌዎች አንፃር መርምሮ ዳኝነት መስጠት የሚቻል እንዳልሆነ ያስቀምጣል።

 

ተጠሪዎች ቤቱን በሌላ ፍርድ ከአመልካች መረከባቸውን መዝገቡ እንደሚያስረዳ ገልፆ፤ አመልካች ቤቱን ለመስራት ብር 110,000.00 ማውጣቱ በስር ፍ/ቤቶች ተቀባይነት ማግኘቱን ከፍርዱ ይዘት መገንዘብ ይቻላል ካለ በኃላ አመልካቹ የጠየቀውን ግምት ብር 110,000.00 የማያገኝበት ሕጋዊ ምክንያት እንደሌለ በማስቀመጥ የስር ፍ/ቤቶች ውሳኔ በመሻር፤

 1.ተጠሪዎች ለአመልካቹ ብር 110,000.00 ሊከፍሉት ይገባል፣

1. 2.ተጠሪዎች የመጀመሪያውን አማራጭ ካልተቀበሉት ደግሞ በቦታው ላይ በአመልካቹ የተሰራውን ቤት እንዳለ ሊያስረክቡትና ሰመ ሃብቱንም በስሙ ሊያዞሩለት ይገባል ሲል ወስኗል።

 

አንድ ተንቀሳቃሽ ንብረት በሌላ ተንቀሳቃሽ ንብረት ላይ ሲጨመር የሚያመጣው ውጤት ሆኖ በሶሰት መንገዶች ይገለፃል።

 

 

 

1 በመለወጥ (Transformation or Specification) (ፍ/ሕግ ቁ. 1182)

 

 

 

አንድ ሰው የራሱ ጉልበት አና እንዲሁም በቅን ልቦና የሌላ ሰው ተንቀሳቃሽ ንብረት ተጠቅሞ ሌላ አዲስ ነገር የሰራ እንደሆነ የሚከሰት ነው። የዚህ አዲስ ነገር ወይም የተለወጠው ነገር ባለቤት ማን ሊሆን ይገባል የሚለው ጥያቄ መነሳቱ አይቀሬ ነው። የዚህ ጥያቄ መልስ በሁኔታ ላይ የተመሰረተ ነው። ይኸውም የጉልበቱ ዋጋ ከተሰራው /ከታደሰው/ ነገር ዋጋ የበለጠ እንደሆነ የተሰራው አዲስ ነገር ወይም የተለወጠው ነገር ጉልበቱን አፍስሶ ለስራው ወይም ለለወጠው ሰው ይሆናል። የታደሰው ንብረት ዋጋ የሚበልጥ ከሆነ ደግሞ የተሰራው ወይም የታደሰው ነገር ለባለ ንብረቱ ይሆናል። የስራው ግምት እና የታደሰው ነገር ዋጋ እኩል በሚሆንበት ጊዜስ የተሰራው /የታደሰው/ ነገር ለማን መሆን አለበት የሚለውን ጥያቄ ግን መልስ አይሰጥም።

 

 

 

በአጠቃላይ በዚህ ነጥብ ስር ላይ ግምት ውስጥ መግባት ያለባቸው መመዘኛዎች፦

 

-   ስራው አዲስ ነገር የፈጠረ መሆን አለበት

 

-   ስራውን የሰራው ሰው በቅን ልቦና ያደረገው መሆን አለበት

 

-   በስራው ላይ የዋለ የጉልበት ዋጋ ከታደሰው/ከተለወጠው/ነገር ዋጋ የበለጠ መሆን አለበት። እነዚህ ሁኔታዎች ከተማሉ የተሰራው (የታደሰው ወይም የተለወጠው) ነገር ጉልበቱንና ዕውቀቱን ተጠቅሞ ለስራው (ለለወጠው) ሰው ይሆናል።

 

የሌላ ሃብት የሆነ ተንቀሳቃሽ ንብረት ተጠቅመው አዲስ ነገር ሊሰሩ የሚችሉ ሰዎች ለምሳሌ፦ ስኣሊዎች፣ ሸማኔዎች፣ ወርቅ ሰሪዎች፣ ልብስ ሰፊዎች፣ ሓወልት ሰሪዎች (የሚቀርፁ) ፣ ዳቦ ጋጋሪዎች፣ ምግብ ኣብሳዮች የመሳሰሉት ናቸው።

 

 

 

2 መቀላቀል (መወሃድ) (merger or Confusion) (ፍ/ሕግ ቁ.1183(1))

 

 

 

መቀላቀል ማለት የተለያዩ ሰዎች ንብረት የሆኑትን ሁለት ወይም ከዛ በላይ ተንቀሳቃሽ ንብረቶች አንድ ላይ ሲቀላቀሉ ወይም ሲወሃዱ የሚከሰት ሆኖ በጣም ሳይጐዱ ወይም ሳይበላሹ ወይም በከባድ ስራ ወይም በብዙ ኪሳራ ካልሆነ በስተቀር ሊለያዩ ወይም ሊላቀቁ የማይችሉ እስከመሆን የተቀላቀሉ ወይም የተጣበቁ እንደሆነ ነው። የእነዚህ ነገሮች ቅልቅል ውጤት የሆነው ነገር የእነዛ ሰዎች እንደየድርሻቸው የጋራ ሃብት ይሆናል።

 

 

 

3 ሙሉ ክፍል መሆን (Embodiment/Adjunction) (ፍ/ሕግ ቁ.1183(2))

 

ሙሉ ክፍል መሆን (መቀላቀል) ማለት የተለያዩ ሰዎች ሃብት የሆኑትን ተንቀሳቃሽ ንብረቶች አንድ ላይ ሲጣመሩ (ሲቀላቀሉ) የሚያመለክት ሆኖ እያንዳንዳቸው ለመለየት የሚቻል ቢሆንም /ቅልቅላቸው ውህደት ስላልሆነ/ አንዱ ንብረት እንደ ዋና ሌላኛው እንደ ሙሉ ክፍል (intrinsic element) የሚታዩበት ሁኔታ ስለሚፈጠር የዋናው ነገር ባለቤት የሙሉ ክፍሉም ባለቤት ይሆናል።

 

 

 

መ/ ፍሬ (Fruits)

 

ፍሬ ሲባል ዋና ነገር /ንብረት/ እንዳለ ሆኖ በዚሁ ላይ ሌላ ፍሬ ሲጨመር ነው። በዚሁ ሁኔታ ተጨማሪው /ፍሬው/ ከዋናው ነገር ተለይቶ ሲወጣ ወይም ከእሱ ጋር ሲደመር የሚገኝ ነው። በዚህ ስር ሊካተቱ የሚችሉትን ሁለት ነገሮች ናቸው።

 

1 በተፈጥሮ የሚገኙ ፍሬዎች፦ የእንስሳት ውላጅ፣ የአትክልት ፍሬ  የመሳሰሉት ሲሆኑ የእንስሳቱ ባለቤት የውላጅም ባለቤት ይሆናል። የአትክልቱ ባለቤት የፍሬ‘ውም ባለቤት ይሆናል።

 

2 ሰው ሰራሽ ፍሬዎች፦ ሰው ሰራሽ (Artificial) ፍሬዎች የምንላቸው በሁለት ሊከፈሉ የሚችሉ ሆኖው ሲቪል እና ኢንዳስትሪያል ይባላሉ። ሲቪል የምንላቸው ሰዎች በመካከላቸው በሚያደርጉት ውል/ስምምነት መሰረት የሚገኝ ነው። ለምሳሌ ፦ከቤቶች ክራይ የሚሰበሰብ ገንዘብ የቤቱ ባለቤት ሃብት ይሆናል። የገንዘብ ወለድም እንዲሁ የዋና ገንዘብ ባለቤት ሃብት ይሆናል። ኢንዳስትሪያል ፍሬዎች የምንላቸው ደግሞ መሬትን በማልማት የሚገኙ ፍሬዎች ናቸው።