ከውል ውጨ አላፊነት ሕግ ሁለት ዋና ዋና ዓላማች  አሉት እነሱም የተጉዳ ሰው እንዲ ካስ ማድረግና  በዳይ ወይም ሌላ ሰው ተመሳሳይ    ድርጊት ከመፈፀም እንዲቆጠብ  ማድረግ ነው፡፡  በእንግሊዝኛው  / Compensation and  Deterrence/   የምንለው ነው፡፡  ስለሆነም ከውል ውጨ አላፈነት ሕግ  በዋናነት  የቅጣት  ዓላማ የለውም፡፡  ይህ በዋናነት የወንጀል ሕግ ዓላማ ነው፡፡  በርግጥ ከውል ውጨ አላፊነት ሕግም በሚወስናቸው ዳጐስ ያሉ  የካሣ ክፍያዎች /Exemplary damages / የቅጣት ዓላማ /Punitive  function / ሊኖረው ይችላል፡፡ 

መቆጠብ  /Deterrent/

የዚህ ፅንሰ  ዓላማ  በዳይ ባህርዩውን እንዲለውጥና  ተመሳሳይ ድርጊት  እንዳይፈፅም  ማድረግ  ነው፡፡  በሁለት መንገድ  በዳይን ድጋሚ  እንዲህ ዓይነት  እንዳይፈፅም ማድረግ  ይቻላል፡፡  አንደኛው ለተበዳዩ ገንዘብ  እንዲከፍል በማድረግ ነው፡፡  ይህን  ሲያደርግ በዳይ ገንዘቡን የሚከፍለው ከሀብቱ ላይ  ቀንሶ ነው፡፡  ይህ  ደግሞ  ለእሱ  ሀብት  ጉዳት ነው፡፡  ሁለተኛ  ስሙና ዝናው  እየተሸረሸረ  መምጣቱ ነው፡፡  በተለይም ደግሞ  በሞያው  አማካኝነት  ግልጋሎት  የሚሰጥ ሰው  ለምሳሌ  የሕክምና ዶክተርና  የሕግ ባለሞያ  በቸልተኝነት  በደንበኛቸው  ላይ ጉዳት  ካደረሱ ይህ በወደፊት የሞያ ሕይወታቸው ላይ  ትልቅ  ጉዳት አለው፡፡  ሌላ ደንበኛ አያገኙም ማለት ነው ፡፡ 

ካሣ /Compensations /

ከውል ውጨ  አላፊነት  ሕግ ዋና  ዓላማ ተበዳይ  በበዳይ እንዲካስ ማድረግ ነው፡፡ ይህም ብዙ  ጊዜ የሚሆነው  በዳይ ለተበዳይ ገንዘብ እንዲከፍል በማድረግ ነው፡፡

ብዙ  ጊዜ  ይህ ካሣ  በበዳይ ለተበዳይ በአንድ ጊዜ  እንዲከፈል ይደረጋል፡፡ ተበዳዩች  ብዙውን  ጊዜ  ካሣ  እንዲከፈላቸው ከፍርድ ቤት  ውጨ በድርድር  ይጨርሳሉ፡፡  አንዱ ምክንያት የፍርድ ሂደቱ ረዥም ስለሆነ ሊሆን ይችላል፡፡  የሚከፈለው የካሣ  መጠን ብዙ  ጊዜ ሊወስድ ይችላል፡፡   ሁለተኛ  ካሣው  ሲከፈል በአንዴ መከፈሉ ጥቅም  ቢኖረውም  ካሣው  በሚከፈልበት ጊዜ የገንዘቡ  ዋጋ ቀንሶ  ሊሆን  ይችላል፡፡  በእነዚህና በሌሎች ምክንያቶች  ተበዳዩች  ጉዳያቸውን  ብዙውን ጊዜ  በድርድር  ከፍርድ ቤት ውጪ እንዲጨርሱ  ሊገደዱ ይችላሉ፡፡

ከውል ውጪ  አላፊነት ሕግ ወሰን

የሰዎችን  መብት የሚጠብቁ ሊሎች ሕጉችም አሉ፡፡  የውል ሕግና የወንጀል ሕግ  እንደ ምሳሌ ሊጠቀሱ የሚችሉ ናቸው፡፡  ሆኖም ከውል ውጨ  ያለ አላፊነት ሕግ በአንድ በኩል የውልና የወንጀል ሕግ  በሌላ በኩል ልዩነት አላቸው፡፡  የውል ሕግንና ከውል ውጨ አላፊነት ሕግን ብንወስድ  የግዴታዎቹ ምንጨች  የተለያዩ  ናቸው ፡፡  ከውል ውጨ  አላፊነት ምንጩ ሕግ ነው፡፡  የውል ኃላፊነት  ምንጭ ደግሞ  የተዋዋዩች ፍላጉት  /Consent/  ነው፡፡   በውል  ግንኙነት  የመሠረቱት ሰዎች  አላፊነት የርስ በርሳቸው ሲሆን  ከውል ውጨ አላፊነት ግን በሁሉም ሰው ነው፡፡  ሌላም መጥቀስ ይቻላል፡፡  ለምሳሌ  የይርጋ ጊዜንና  ክስ የሚመሰረትበትን ቦታ ወዘተ….

አንዳንዴ ጊዜ  አላፊነቱ  ከውል ውጨ ነው ወይስ በውል የሚመነጭ የሚለውን ለመለየት አስቸጋሪ   የሚሆንበት ሁኔታ  ሊኖር ይችላል፡፡  ለምሳሌ  አንድ ቀዳጅ  ሐኪም  ቀዶ ጠገና  ሲያከናውን  በተካሚ  ሆድ  ውስጥ የደም  መጥረጊያ ጥጥ ረስቶ የታካሚውን  ሆድ  ቢሰፋ  የቀዳጅ ሐኪሙ  አላፊነት  ከውል  ነው የሚመነጨው ወይስ  ከውል  ውጨ  ተመሳሳይ  የሆኑ  ሌሎች ምሳሌዎችን  መጥቀስ ይቻላል፡፡

በተመሳሳይ ሆኔታም ከውል ውጨ እና የወንጀል ሕግ ይለያያሉ፡፡ አመዳደባቸው አንዱ በ Civil Law ሲመደብ  ሌላኛው  በ Public Law ስር  ይመደባል፡፡ ተከራካሪ ወገኖችም እንዲሁ ይለያሉ፡፡ በወንጀል ሕግ አንዱ ተከራካሪ ወገን ሕዝብን ወክሎ መንግስት /በዐቃቢ ሕግ አማካኝነት/ ሲሆን  ከውል ውጭ  አላፊነት  ተከራካሪ ወገኖች ግን ሁለቱም ሲቨሎች ናቸው፡፡   የወንጀል ሕግ ክርክር  ውጤቱ  ምናልባት  እስር ሊሆን ይችላል፡፡ ከውል ውጨ ክርክር ግን  እስር ሳይሆን  ካሣ መክፈል ነው፡፡ የወንጀል ሕግ ክርክር  ውጤቱ ወደ ሌላ ሶስተኛ ሰው   አይተላለፍም ሆኖም  ከውል ውጭ ክርክር ውጤት ወደ ወራሾች  ሊተላለፍ ይችላል፡፡ ብዙ ሌሎች ምሳሌዎችን  መጥቀስ ይቻላል፡፡

ምክንያትና  በጉዳት መሃል ያለ ግንኙነት

ምክንያት  በከሣሹ ቸልተኝነትና  በከሳሹ  ላይ  በደረሰው ጉዳት መሃል የሚገኝ  አካላዊ ግንኙነት ነው፡፡  ሕግ  ይህ ግንኙነት  መኖሩን  ለማረጋገጥ “ but for “ የሚለውን  መርህ / test/ ይጠቀማል፡፡ በዚህ  መርህ  መሠረት የመጀመያው ጭብጥ / Issues/ የሚሆነው  የተከሣሹ  ማድርግ  ወይም አለማድረግ /Commission or omission / ነው ወይ  ከሣሽ ላይ  ጉዳት ለማድረስ ምክንያት የሆነው? የሚል ይሆናል፡፡ ይህን ጭብጥ ለመፍታት የሕግ ባለሞያዎች  የሚጠቀሙበት መርህ  / test / “But for “ የሚለውን ነው በከሣሹ  ላይ  የደረሰው ጉዳት የተከሣሹ ማድረግ ወይም አለማድረግ ባይኖር ኖሮ ጉዳቱ አይደርስም ነበር፡፡ እንደማለት ነው፡፡ በሌላ አባባል የተከሣሹ  ማድረግ ወይም አለማድረግ ባይኖርም  ጉዳቱ ይደርስ ነበር የሚል  መደምደሚያ ላይ የሚያደርስን ሁኔታ  ካጋጠመን የተከሳሹ  ማድረግ ወይ አለማድረግ ለጉዳቱ ምክንያት አይደለም፡፡ማለት ነው እንላለን፡፡

በእውነተኛ ዓለም የሆነውን በመውሰድ ይህን ነጥብ እናስረዳ አንድ የሌሊት ተረኛ  የጥበቃ አባል ምግብ  ይበላና ማስታወክ ይጀምራል፡፡ በዚሁ ምክንያት ወደ ሆስፒታል ሲሄድ  ተረኛ ሐኪም ምንም እርዳታ  ሳያደርግለት  ወደ ቤቱ እንዲመለስና ጠዋት የግል ሐኪሙ ዘንድ  እንዲቀርብ ይመክረዋል  ጥበቃው ለንጋት ሳይበቃ ይሞታል፡፡ የሟች ሚስት ተረኛ ሐኪሙንና ሆስፒታሉን በቸልተኝነት ትከሣለች ጉዳዩ  የቀረበለት ፍ/ቤት  የግራ  ቀኙን  ማስረጃ ከሰማ በኃላ  የከሣሽን  ጥያቄ ባለመቀበል ተከሣሾችን በነፃ ያሰናብታል፡፡ ለዚህ ውሣኔም መሠረት ያደረገው በአንድ ባለሞይ /Expert/ የተሰጠውን የምስክርነት ቃል ነው፡፡ በዚህ ባለሞያ የምስክርነት ቃል መሠረት ጠባቂው  ሆስፒታል  በደረሰበት  ጊዜ የተረኛው ሐኪም  ምንም ዓይነት እርዳታ ከሞት አያድነውም የሚል ነበር፡፡ ስለሆነም የሐኪሙ እርዳታ  ያለማድረግ /Omission/ ለጥበቃው አባል ሞት ምክንያት አልነበረም ማለት ነው፡፡

ይህ ውሣኔ  መሠረት ያደረገው   ዘመኑ የደረሰበትን ሳይንሳዊ ግኝት  ነበር፡፡ አንዳንድ ጊዜ ግን ዳኞች ለውሣኔአቸው  ሳይንሳዊ ግኝትን መሠረት ላያደርጉ ይችላሉ፡፡ ይህን ደግሞ በገሃዱ ዓለም የሆነው በመውሰድ ለማስረዳት እንሞክር፡፡

አንድ የኤሊትሪክ  ሠራተኛ  የኤሊትሪክ ምሰሶ  ላይ ወጥቶ ሲሰራ  ወድቆ ይሞታል፡፡ የሟች ባለቤት ባሌ የሞተው  አሰሪው ለጥንቃቂ  የሚያስፈልገውን መከላከያዎችና መሣሪያዎች  ባለመስጠቱ ነው በማለት ክስ መሠረተች፡፡ ዳኞች  የሟች የቀድሞ ተግባር እንደሚያስረዳው  መከላያዎች  ተስጥቶት  የማይጠቀምባቸው  ስለነበር የመከላከያ መሳሪያዎች  በአሰሪው ለሠራተኛው መስጠቱ  ሟችን ከመሞት አያድነውም ነበር የሚል ምክንያት በመስጠት  የከሣሽን ክስ አልተቀበሉትም  በሌላ አባባል የአሰሪው የመከላከያ መሳሪያዎችን  አለመስጠት  ለሠራተኛው  ሞት  ምክንያት አይደለም ማለት ነው፡፡ ቢሰጠውም ስለማይጠቀምበት ከመሞት አይድንም ነበር፡፡ እንደ ማለት ነው፡፡  መከላከያው ዕቃ  ቢሰጠው ኖሮ  “ But for “ መመዘኛ ተቀባይነት አላገኘም ማለት ነው፡፡

የከሣሽ የማስረዳት ሸክም

ጉዳት የደረሰበት ከሣሽ  ለጉዳቱ  ምክንያት የተከሣሽ  ማድረግ ወይም አለማድረግ መሆኑን  የማስረዳት   አላፊነት አለበት፡፡  በአንዳንድ ሁኒታ ይህን ማስረዳት ከባድ  ላይሆን  ይችላል፡፡  ለምሳሌ  ዘበርጋን   የጫላ መኪና ቢገጨውና ጉዳት  ደርሶበት ዘበርጋ ለጉዳቱ ምክንያት በጫላ መኪና መገጨት መሆኑን ማሰረዳት  ላይከብደው ይችላል፡፡ ሆኖም ይህን ማስረዳት ቀላል የማይሆንበት  ሁኔታ ይኖራል፡፡ ይህንንም በምሳሌ እናስረዳ፡፡

አንድ ጡብ ማምረቻ ፋብሪካ  ውስጥ  የሚሰራ ሠራተኛ  በቆዳ  በሽታ  ይይዘዋል፡፡ በዚህም ምክንያት ይህ በሽታ ሊይዘኝ የቻለው ሥራ ስጨርስ  ወዲያውኑ  ገላዬን እንድታጠብ  የሚያሰችለኝ  የገላ መታጠቢያ አሰሪው  ባለማዘጋጀቱ ነው የሚል ነበር፡፡  በዚሁ ምክንያት  ሠራተኛው  ገላውን ቤቱ ደርሶ ነበር የሚታጠበው  በዚህ ጊዜ አቧራው ከገላው ጋር   አብሮ ስለሚቆይ የቆዳ በሽታ አስከትሎበታል፡፡ የሚል ክርክር ነበር ያነሳው  ዳኞቹም ያነሱትና የመለሱት ጭብጥ  የገላ መታጠቢያ ያለመኖር የቆዳው በሽታ  ምክንያት  ነው ወይም የሚል ነበር ሳይንስ በዛን ጊዜ  በደረሰበት  የዕድገት ደረጃ  ይህን  ጥያቄ  ሙሉ በሙሉ ለመመለስ አይችልም  ነበር፡፡ በዚህም ምክንያት ዳኞች በእርግጠኝነት  የገላ መታጠቢያው  ቢኖር ኖሮ  የቆዳው በሽታ  እንዳይከሰት ማድረግ ይቻል ነበር ብሎ ለመደምደም  ባይቻልም ያለመኖሩ ግን የበሽታውን መከሰት ዕድል /Probability/ ከፍ  ስለሚያደርግው ከሣሽ  ይህን ካስረዳ ይበቃል በማለት ወስነዋል፡፡

ዳኞቹ ከአንድ በላይ  ካሎ ምክንያቶች  አንዱን በመውሰድ ነው ለከሣሽ  የወሰኑት በሌላ በኩል ዳኞች ብዙ ምክንያቶች  በሚኖሩበት ጊዜ  ከምክንያቶቹ  በእርግጠኝነት  ለጉዳቱ መድረስ አንዱ መሆኑን ማረጋገጥ  ካልተቻለ ለከሣሽ መወሰን እንደማይቻል የወሰኑበት ሁኒታ  አለ፡፡  ይህንንም በደረሰ ጉዳት እናስረዳ፡፡

አንድ  ህፃን  ዘጠኝ ወር ሳይሞላው  ይወለዳል፡፡ በዚሁ ምክንያት ልዩ  እንክብካቤ  በሚሰጥበት ክፍል እንዲቆይ ይደረጋል፡፡ በቆይታው ተጨማሪ  ኦክሲጂን  ያስፈልገው ነበረና ይሄው  ይሰጠዋል፡፡  የተሰጠውም  ኦክሲጄን  መጠን ነበረው  ለህፃኑ የተሰጠው  የኦክሲጂን  መጠን ከልኩ  ያለፈ ነበር፡፡ ህፃኑም በመጨረሻ  አይኑን ያጣል፡፡ አይነስውረ  ይሆናል፡፡ ማለት ነው፡፡ የህፃኑ  ወላጆች ሆስፒታሉንና  ኦክሲጂን የሰጠውን ዶክተር  ይከሳሉ፡፡ ማስረጃዎች  ሲቀርቡ  ለህፃኑ መታወር  የኦክሲጂን ከመጠን ማለፍ አንዱ   ምክንያት ነው፡፡ ይህ  ምክንያት  ደግሞ ለህፃኑ  ዓይን መጥፋት ምክንያት መሆኑን ማረጋገጥ አስካልተቻለ  ድረስ ተከሣሾችን ተጠያቂ ማድረግ  አይቻልም በማለት  ዳኞች ወስኑ፡፡

ከውል ውጪ ያለ አላፊነት ሕግ ማለት  ሕግ  መንግስቱ ጥበቃ ባደረገላቸው የሰዎች  የንብረት እና  የሰውነት መብቶች  ላይ ጉዳት ሲደርስ ጉዳቱን  ያደረሱ ሰዎች  ጉዳት የደረሰባቸውን ሰዎች እንዲክሱ  የሚያስገድድ  ሕግ ነው፡፡

ጥበቃው  በሶስት መንገድ  ሊደረግ ይችላል፡፡ አንዱ ጉዳቱን  ያደረሱ ሰዎች ጉዳቱን ለደረሰባቸው  ሰዎች  በገንዘብ  መልክ ካሣ  እንዲከፈሉ በማድረግ ሊሆን ይችላል፡፡ እንዲሁም  ከአድራጐታቸው  እንዲቆጠቡ ፍ/ቤት  ትዕዛዛ በመስጠት  ሊሆን  ደችላል፡፡ በእንግሊዝኛው injunction የምንለው ነው እና በሶስተኛ  ደረጃ  ጉዳቱን  በዓይነት እንዲክሱ በማድረግ ሊሆን ይችላል፡፡  በእንግሊዝኛው  /Restitution/ የምንለው ማለት ነው፡፡ ሕግ  እነዚህን  ጥበቃዎች  በሙሉ የሚያደርገው  በፍርድ ቤቶች  አማካኝነት  መሆኑ ሊጤን  ይገባል፡፡ በእርግጥ አንዳንድ ጊዜ  ባለመብቶቹ  በራሳቸው  መብታቸውን እንዲያስከብሩ ስልጣን ሊሰጣቸው ይችላል፡፡  ለምሳሌ  በፍትጠብሔር ሕግ  ቁጥር  1149 ስር  እንደ ተደነገገው፡፡

መርህዎች

ከውል ውጪ ያለ አላፊነት ሕግ  መርሆዎችን  በሚቀጥለው  ክፍል በሰፊው  እንመለከታለን፡፡ በአሁኑ  ግን አጠር ባለ መልኩ  ለመግቢያ  የሚሆኑንን እንወያይ፡፡  አንድን  ሰው በዚህ  ሕግ ሥር  አላፊ ለማድረግ አራት  ዋና ዋና   ነገሮች ያስፈልጋሉ፡፡  የመጀመሪያው አንድን  ድርጊት  ማከናወን በእንግሊዝኛው /Act/ የምንለው ሲሆን  ሌላው ያለ ማከናወን በእንግሊዝኛው  / omission / የምንለው ነው በሁለተኛ ደረጃ  ይህ ማከናወን ወይም ያለማከናወን  ጉዳት በእንግሊዝኛው   /Damage / የምንለውን ማድረስ አለበት፡፡  በሶስተኛ  ደረጃ በደረሰው ጉዳትና በድርጊቱ  መሃል  ምክንያታዊ  ግንኙነት / Casual relationship/   ሊኖር  ይገባል፡፡  በአራተኛ  ደረጃ ይህ  የደረሰው ጉዳት በሕግ  እውቅና ያገኘ  መሆን  አለበት፡፡  /A kind  of harm recognized as attracting legal liability / የምንለው ነው፡፡

ከላይ  ያስቀመጥነውን በምሳሌ  እናስረዳ፡፡  አቶ ጫላ  ጥንቃቄ  በጉደለው መልኩ  መኪና እየነዳ ከዋናው መንገድ ወጥቶ  እግረኞች  በሚንቀሳቀሱበት  ላይ በመውጣት  አቶ መሐመድ  ላይ ጉዳት አደረሰ እንበል፡፡   ድርጊቱ የአቶ ጫላ መኪና ያለጥንቃቄ መንዳት ሲሆን  ጉዳቱ  በአቶ መሐመድ  የጉን አጥንት  መሰበር ነው፡፡  ለዚህ ጉዳት ምክንያት ደግሞ  የአቶ ጫላ መኪናውን በጥንቃቄ  አለመንዳት ነው፡፡  ማለትም የአቶ ጫላ ጥፋት /fault/ ነው፡፡ ስለሆነም  አቶ ጫላ አቶ  መሐመድን  ሊከስ አላፊነት  አለበት ማለት ነው፡፡

በአንዳንድ ሁኔታዎች  ስር ግን  ጉዳትም ደርሶ ጉዳት አድራሹ ተጠያቄ  የማይሆንበት ብሎም ጉዳት የደረሰበትን የማይካስበት ሁኔታ ሊኖር ይችላል፡፡  በምሳሌ እናስርዳ፡፡ አንድ  የጫማ  ችርቻሮ  ንግድ  የሚነግድ  ነጋዲ ሃይሊ ገብረሥላሴ  መንገድ ላይ አለ እንበል፡፡  ሚደቅሳ  አጠገቡ  ተመሳሳይ  ጫማ ንግድ  ከፍቶ  ጫማዎቹን  በርካሽ  ሸጠ እንበል   በዚሁ  ምክንያት  የመጀመሪያው ነጋዴ ከስረ እንበል፡፡

በዚህ ምሳሌ  ጉዳት አለ፡፡  ጉዳቱም የጫማ ቤቱ ንግድ መዘጋት  ነው፡፡  ለጉዳቱም  ምክንያት  የሚደቅሳ አጠገቡ ሌላ  ተመሳሳይ  ጫማ ቤት መክፈትና  ጫማዎችን  በርካሽ  መሸጥ ነው፡፡  ለደረሰው ጉዳት  /ኪሣራ/ ግን ጫላ ተጠያቂ አይደለም፡፡ ምክንያቱም  ጉዳቱ  በሕግ  እውቅና ያገኘ  አይደለም እና ነው፡፡  ይህ  በላቲን  /damnum sine injuria / ይባላል፡፡

በሌላ በኩል  ደግሞ  ጉዳት  ሳይደርስ  ካሣ  የሚከፍልበት  ሁኔታ  ሊኖር  ይችላል፡፡  ለምሳሌ  ኡከን ኡከች  ጣሂር ሳይፈቅድለት  የጣሂርን መሬት  ቢያቋርጥ  ኡከን ኡከች መሬት  ላይ  ምንም ጉዳት  ሳይደርስ ጣሂር ተጠያቂ ሊሆን ይችላል፡፡  ይህ በላቲን  / injuria sine damno/ ይባላል፡፡  ጉዳት  መኖሩን  ማስረዳት  ሳያስፈልግ  አንድን ሰው ተጠያቂ ማድረግ እንደ ማለት ነው፡፡

ሕግ  ጥበቃ  የሚያደርግላቸው ጥቅሞች /መብቶች/  / Interests /

ሕግ  ጥበቃ  የሚያደግላቸው  መብቶችን  ከላይ ሕግ መንግስቱ  ጥበቃ  ያደረገላቸው ብለን  ካስቀመጥናቸው መብቶች  አንፃር በሶስት ዋና ዋና  ክፍሎች  ልንከፍላቸው እንችላለን፡፡  የመጀመሪያዎቹ  ከአንድ ሰው ሰውነት ጋር  የተያያዙ መብቶች  ሲሆኑ ሁለተኛ ከንብረት   ከምጣኔ  ሀብት  ጋር  የተያያዙ  መብቶች ናቸው፡፡  በእንግሊዝኛው / Personal property / እና  / economic interest/ የሚባሉት ናቸው፡፡ ሶስተኛ  ደግሞ  ሌሎች  ብለን  መመደብ እንችላለን፡፡

ከሰውነት ጋር ተያያዥነት ያላቸው መብቶች

ከላይ  በክፍል አንድ ስር  የኢፊዲሪ  ሕገ መንግስት  እውቅና  የሰጣቸውና  ጥበቃ  ያደረገላቸውን  መብቶችን  አይተናል፡፡  ከእነሱም መሃል  ከሰውነት ጋር  ተያያዥነት  ያላቸው  መብቶች  አንዱን ክፍል ይይዛሎ፡፡  ሕግ መንግስቱን መነሻ  በማድረግ  ከውል ውጨ አላፊነት  ሕግ እነዚህን  መብቶች ይዘረዝራል፡፡

እነዚህ ከሰውነት ጋር ተያያዥነት   ያላቸው መብቶች  በተለያየ መንገድ  ክልከላና ጥበቃ  ተደርጉላቸዋል፡፡  አንድ  ሰው  የሌላን  ሰው  ሰውነት  ያለተነኪው  ፈቃድ  መንካት  አይችልም፡፡  ቢነካ ተጠያቂ ይሆናል፡፡  እንዲሁም በሌላ ሰው ሰውነት ላይ ጥቃት መፈፀም አይችልም፡፡  ከላይ ማንም ሰው  ከቦታ ቦታ  መዘዋወር ሕገ መንግስታዊ መብቱ  እንደሆነ ተመልክተናል፡፡  ከሕግ  አግባባ ውጨ አንድ ሰው የሌላውን  ሰው  የመዘዋወር  ነፃነት  ቢገደብ ገዳቢው  ተጠያቂነት አለበት  እንዲሁም  አንድ ሰው ስብዕናውና መልካም ስሙ  ያለመነካት መብት አለው፡፡  ስብእናው  እና መልካም ስሙ  ሲነካ ይህን  ፈፃሚውን  በስም  ማጥፋት /defamation/ ሊጠይቀው ይችላል፡፡

የንብረት እና  የምጣኔ ሀብት መብቶች

ይህ መብት  በሌላ ሰው  ይዞታ ላይ ሁከት መፍጠርን፣ተንቀሳቃሽ  የሆነ  ንብረትን  ያለ አግባብ  መያዝን  ያካትታሉ፡፡  እንዲሁም ሕገ ወጥ የሆኑ የንግድ  ተግባራትን  / Un law ful business practice/ እዚሁ ክፍል ስር  ይመደባሉ፡፡  ለምሳሌ ሕገ ወጥ የሆነ  የንግድ  ውድድር /Unfair competition/ እንደ ማለት ነው፡፡

የአእምሮ  ሁኔታ ከውል ውጨ  በሚደረስ  አላፊነት  ስር  /The  Mental  Element In  Tort/

ከውል ውጪ ኃላፊነት  ምንጨች ሶስት ናቸው፡፡ የመጀመሪያው ጥፋት ነው፡፡  ሁለተኛው  በይዞታ ስር ወይም የራስ የሆነ ንብረት ወይም አንድ ሰው  ከሚያከናውነው ምጣኔ  ሐብታዊ እንቅስቅሴ  የሚመነጭ በእንግሊዝኛው  /Strict liability/ የምንለው  ነው፡፡  ሶስተኛ  ደግሞ  ለሌሎች ተጠያቂ ከመሆን የሚመነጭ ኃላፊነት ነው፡፡  በእንግሊዝኛው /Vicarious liability/ የምንለው ነው፡፡ ከሶስቱ አላፊነቶች /the mental element/  አስፈላጊ  የሚሆነው በጥፋት ላይ ለተመሠረተ ብቻ ነው፡፡ ለተቀሩት  ሁለቱ  የአእምሮ  ሁኔታን ማስረዳት አስፈላጊ አይሆንም፡፡

 በጥፋት ላይ የተመሠረተ አላፊነት ታሪክ እንደሚያስረዳው ይህ ተጠያቂነት /Develop/  የተደረገው   አዳጊ ኢንዱስትሪዎችን ለማገዝ  ሰዎች  የእነዚህን ኢንዱስትሪ ባለቤቶች  ለደረሰው ጉዳት  አላፊ ለማድረግ ጥፋትን ማስርዳት የግድ  እንዲል ሆነ፡፡ በተጨማሪም  ጥፋተኞች  እንዲቀጡ  የግድ አስፈላጊ ሆነ፡፡ በእነዚህ ሁለት  ምክንያቶች  በጥፋት ላይ የተመሠረተ አላስፈላጊ ተቃውሞ  በሌላ  በኩል ደግሞ  አንድን  ባለ ኢንዲስትሪ  ተጠያቂ ለማድረግ  ጥፋትን  ማስረዳት የግድ  ማለቱ  በኢንዱስትሪ ውስጥ  የሚሰሩ  ሠራተኞች  በሥራ ላይ ጉዳት ሲደርስባው  ካሣ  እንዳይከፈላቸው አደረገ፡፡  ለዚህ ደግሞ ጥፋትን ማረጋገጥ ሳያስፈልግ  አላፊነት እንዲኖር ተደረገ፡፡ ይህም /Strict liability / የሚባለው ነው፡፡ አሁን /State of mind/  ዓይነቶችን እንመለከታለን፡፡  ከውል ውጨ ላለ አላፊነት ሁለት  ዓይነት /State of mind/  አሉ እነሱም  /intention and negligence ናቸው፡፡

 Intention

Intention/ አንድ ነገር  ሆነ ብሎ አስቦ ማድረግ /አለማድረግ/ ነው፡፡ ይህን  Intention  ቀጥሎ  ባለው  ሁኔታ ማየት እንችላለን፡፡

የመጀመሪያው አንድ  ሰው  በሕግ  የተከለከለን ውጤት   ለማምጣት ፍላጉት ሲኖረውና  ውጤቱ ምንም  ይሁን ምን ይህንኑ  ውጤት /For see/ ሲያደርግ  ማለት ነው፡፡  ስለሆነም  በዚህ ሥር  ሶስት  መሟላት ያለባቸው  ነጥቦች አሉ ለማለት ነው፡፡  የመጀመሪያው  ውጤቱ  በሕግ የተከለከለ መሆን አለበት ሁለተኛ ይህን  ውጤት ለማምጣት  ፍላጉት መኖር አለበት ሶስተኛ ውጤቱን አስቀድሞ ማየት መቻል / for see it/ አለበት፡፡ 

Negligence

 Negligence  ብዙ ትርጉሞች ሊኖሩት ይችላሉ ፡፡  አንዱ  /Careless behavior/ የምንለው ነው፡፡  በዚህ ስር  ፍ/ቤት ግንዛቤ  የሚወሰደው የአድራጊውን ድርጊት /Conduct/ ነው፡፡ ለአንድ ሰው የሌሎች ሰዎች  ደህንነት  ምንም ቁም  ላይሰጠው  ይችላል፡፡  ሆኖም ምንም ጉዳት እስካላደረሰ  ድረስ ተጠያቂ ላይሆን ይችላል፡፡  በሌላ በኩል ደግሞ ሌሎች ላይ ጉዳት እንዳይደርስ  የተቻለውን  ያህል ጥረት አድርጉም /ጉደቱ ቢደርስ ተጠያቂ  ይሆናል፡፡  እዚህጋ መመዘኛው  ነባራዊ መመዘኛ  / Objective Standard/ የምንለው ነው፡፡  ፍ/ቤቱ  በዚሁ ሁኔታ  ስር አንድ / reasonable  man  / የተጠያቂው  ቦታ ላይ  ቢሆን  ኖሮ  የሚያደርገውን ነው  እግምት ውስጥ የሚከተው፡፡  ስለሆነም የእያንዳንዱ ግለሰብ አለመቻል አይደለም እግምት ውስጥ የሚገባው፡፡

ይህን  በምሳሌ  እናስረዳ፡፡  ለይኩን  ለማጅ  አሽከርካሪ ነው እንበል፡፡ መምህሩ  ደግሞ  ደርበው ይባላል እንበል፡፡  ለይኩን  በልምምድ ላይ አያለ በቸልተኝነት  ደርበው ላይ ጉዳት ቢያደርስ ለይኩን ላደረሰው  ጉዳት  ተጠያቂ ይሆናል፡፡  ለይኩን የሚመዘነው  በለማጅነቱ  ሳይሆን  ብቃት ባለው በአማካይ አሽከርካሪ /Average Competent Driver/ ሚዛን ነው፡፡

ይህ ዓይነት የአእምሮ ንብረት መብት ለኢትዮጵያ አዲስና ከወጣም ብዙ ዓመታትን ያላስቆጠረ መብት ነው፡፡ የዕፀዋት አዳቃዮች መብት ለማስጠበቅ የወጣው አዋጅ ቁጥር 481/98 አላማም በዚህ ዘርፍ የተሰማሩ ተመራማሪዎችና በልማዳዊ አሰራር ዝርያን የሚያዳቅሉ አርሶ አደሮችና አርብቶ አደሮች የሰራቸው ውጤት ተጠቃሚዎች ለመሆን የሚያስችላቸውን ኢኮኖሢያዊ ጥቅም ለማስጠበቅና የቆየው የዝርያ መጠቀምና መለዋወጥ ልማዳዊ ስርዓታቸው እንዲቀጥል ለማድረግና የተሻለ ዝርያ በመጠቀም የተሻለ ምርት እንዲያመርቱ በማስቻል የልማት ስትራተጂውን ከግብ ማድረስ ነው፡፡

የንግድ ምልክት ማለት ምን ማለት እንደሆነ የንግድ ምልክት ምዝገባና ጥበቃ አዋጅ ቁጥር 501/98 በአንቀፅ 2(12) ላይ፡-

የንግድ ምልክት ማለት የአንድን ሰው ዕቃዎች ወይም አገልግሎቶች ከሌሎች ሰዎች ወይም አገልግሎቶች ለመለየት የሚያስችል የሚታይ ምስል ነው፡፡ ምልክቱ ቃላቶችን፣ ዲዛይኖችን፣ ፊደሎችን፣ ቁጥሮችን፣ ቀለሞችን ወይም የዕቃዎችን ወይም የመያዣዎቻቸውን ቅርፅ ወይም የእነዚህኑ ቅንጅት ሊይዝ ይችላል፡፡ በማለት ሲተረጉመው ከዚህ ጋር ተመሳሳይ በሆነ መንገድ Wikipedia the free encyclopedia 

Trade mark is a distinctive sign or indicator of some kind which is used by an individual, business organization or other legal entity to identify uniquely the source of its products and/or services to consumers, and to distinguish its products or services from those of other entities.