ከውል ውጨ አላፊነት ሕግ ሁለት ዋና ዋና ዓላማች  አሉት እነሱም የተጉዳ ሰው እንዲ ካስ ማድረግና  በዳይ ወይም ሌላ ሰው ተመሳሳይ    ድርጊት ከመፈፀም እንዲቆጠብ  ማድረግ ነው፡፡  በእንግሊዝኛው  / Compensation and  Deterrence/   የምንለው ነው፡፡  ስለሆነም ከውል ውጨ አላፈነት ሕግ  በዋናነት  የቅጣት  ዓላማ የለውም፡፡  ይህ በዋናነት የወንጀል ሕግ ዓላማ ነው፡፡  በርግጥ ከውል ውጨ አላፊነት ሕግም በሚወስናቸው ዳጐስ ያሉ  የካሣ ክፍያዎች /Exemplary damages / የቅጣት ዓላማ /Punitive  function / ሊኖረው ይችላል፡፡ 

መቆጠብ  /Deterrent/

የዚህ ፅንሰ  ዓላማ  በዳይ ባህርዩውን እንዲለውጥና  ተመሳሳይ ድርጊት  እንዳይፈፅም  ማድረግ  ነው፡፡  በሁለት መንገድ  በዳይን ድጋሚ  እንዲህ ዓይነት  እንዳይፈፅም ማድረግ  ይቻላል፡፡  አንደኛው ለተበዳዩ ገንዘብ  እንዲከፍል በማድረግ ነው፡፡  ይህን  ሲያደርግ በዳይ ገንዘቡን የሚከፍለው ከሀብቱ ላይ  ቀንሶ ነው፡፡  ይህ  ደግሞ  ለእሱ  ሀብት  ጉዳት ነው፡፡  ሁለተኛ  ስሙና ዝናው  እየተሸረሸረ  መምጣቱ ነው፡፡  በተለይም ደግሞ  በሞያው  አማካኝነት  ግልጋሎት  የሚሰጥ ሰው  ለምሳሌ  የሕክምና ዶክተርና  የሕግ ባለሞያ  በቸልተኝነት  በደንበኛቸው  ላይ ጉዳት  ካደረሱ ይህ በወደፊት የሞያ ሕይወታቸው ላይ  ትልቅ  ጉዳት አለው፡፡  ሌላ ደንበኛ አያገኙም ማለት ነው ፡፡ 

ካሣ /Compensations /

ከውል ውጨ  አላፊነት  ሕግ ዋና  ዓላማ ተበዳይ  በበዳይ እንዲካስ ማድረግ ነው፡፡ ይህም ብዙ  ጊዜ የሚሆነው  በዳይ ለተበዳይ ገንዘብ እንዲከፍል በማድረግ ነው፡፡

ብዙ  ጊዜ  ይህ ካሣ  በበዳይ ለተበዳይ በአንድ ጊዜ  እንዲከፈል ይደረጋል፡፡ ተበዳዩች  ብዙውን  ጊዜ  ካሣ  እንዲከፈላቸው ከፍርድ ቤት  ውጨ በድርድር  ይጨርሳሉ፡፡  አንዱ ምክንያት የፍርድ ሂደቱ ረዥም ስለሆነ ሊሆን ይችላል፡፡  የሚከፈለው የካሣ  መጠን ብዙ  ጊዜ ሊወስድ ይችላል፡፡   ሁለተኛ  ካሣው  ሲከፈል በአንዴ መከፈሉ ጥቅም  ቢኖረውም  ካሣው  በሚከፈልበት ጊዜ የገንዘቡ  ዋጋ ቀንሶ  ሊሆን  ይችላል፡፡  በእነዚህና በሌሎች ምክንያቶች  ተበዳዩች  ጉዳያቸውን  ብዙውን ጊዜ  በድርድር  ከፍርድ ቤት ውጪ እንዲጨርሱ  ሊገደዱ ይችላሉ፡፡

ከውል ውጪ  አላፊነት ሕግ ወሰን

የሰዎችን  መብት የሚጠብቁ ሊሎች ሕጉችም አሉ፡፡  የውል ሕግና የወንጀል ሕግ  እንደ ምሳሌ ሊጠቀሱ የሚችሉ ናቸው፡፡  ሆኖም ከውል ውጨ  ያለ አላፊነት ሕግ በአንድ በኩል የውልና የወንጀል ሕግ  በሌላ በኩል ልዩነት አላቸው፡፡  የውል ሕግንና ከውል ውጨ አላፊነት ሕግን ብንወስድ  የግዴታዎቹ ምንጨች  የተለያዩ  ናቸው ፡፡  ከውል ውጨ  አላፊነት ምንጩ ሕግ ነው፡፡  የውል ኃላፊነት  ምንጭ ደግሞ  የተዋዋዩች ፍላጉት  /Consent/  ነው፡፡   በውል  ግንኙነት  የመሠረቱት ሰዎች  አላፊነት የርስ በርሳቸው ሲሆን  ከውል ውጨ አላፊነት ግን በሁሉም ሰው ነው፡፡  ሌላም መጥቀስ ይቻላል፡፡  ለምሳሌ  የይርጋ ጊዜንና  ክስ የሚመሰረትበትን ቦታ ወዘተ….

አንዳንዴ ጊዜ  አላፊነቱ  ከውል ውጨ ነው ወይስ በውል የሚመነጭ የሚለውን ለመለየት አስቸጋሪ   የሚሆንበት ሁኔታ  ሊኖር ይችላል፡፡  ለምሳሌ  አንድ ቀዳጅ  ሐኪም  ቀዶ ጠገና  ሲያከናውን  በተካሚ  ሆድ  ውስጥ የደም  መጥረጊያ ጥጥ ረስቶ የታካሚውን  ሆድ  ቢሰፋ  የቀዳጅ ሐኪሙ  አላፊነት  ከውል  ነው የሚመነጨው ወይስ  ከውል  ውጨ  ተመሳሳይ  የሆኑ  ሌሎች ምሳሌዎችን  መጥቀስ ይቻላል፡፡

በተመሳሳይ ሆኔታም ከውል ውጨ እና የወንጀል ሕግ ይለያያሉ፡፡ አመዳደባቸው አንዱ በ Civil Law ሲመደብ  ሌላኛው  በ Public Law ስር  ይመደባል፡፡ ተከራካሪ ወገኖችም እንዲሁ ይለያሉ፡፡ በወንጀል ሕግ አንዱ ተከራካሪ ወገን ሕዝብን ወክሎ መንግስት /በዐቃቢ ሕግ አማካኝነት/ ሲሆን  ከውል ውጭ  አላፊነት  ተከራካሪ ወገኖች ግን ሁለቱም ሲቨሎች ናቸው፡፡   የወንጀል ሕግ ክርክር  ውጤቱ  ምናልባት  እስር ሊሆን ይችላል፡፡ ከውል ውጨ ክርክር ግን  እስር ሳይሆን  ካሣ መክፈል ነው፡፡ የወንጀል ሕግ ክርክር  ውጤቱ ወደ ሌላ ሶስተኛ ሰው   አይተላለፍም ሆኖም  ከውል ውጭ ክርክር ውጤት ወደ ወራሾች  ሊተላለፍ ይችላል፡፡ ብዙ ሌሎች ምሳሌዎችን  መጥቀስ ይቻላል፡፡

ምክንያትና  በጉዳት መሃል ያለ ግንኙነት

ምክንያት  በከሣሹ ቸልተኝነትና  በከሳሹ  ላይ  በደረሰው ጉዳት መሃል የሚገኝ  አካላዊ ግንኙነት ነው፡፡  ሕግ  ይህ ግንኙነት  መኖሩን  ለማረጋገጥ “ but for “ የሚለውን  መርህ / test/ ይጠቀማል፡፡ በዚህ  መርህ  መሠረት የመጀመያው ጭብጥ / Issues/ የሚሆነው  የተከሣሹ  ማድርግ  ወይም አለማድረግ /Commission or omission / ነው ወይ  ከሣሽ ላይ  ጉዳት ለማድረስ ምክንያት የሆነው? የሚል ይሆናል፡፡ ይህን ጭብጥ ለመፍታት የሕግ ባለሞያዎች  የሚጠቀሙበት መርህ  / test / “But for “ የሚለውን ነው በከሣሹ  ላይ  የደረሰው ጉዳት የተከሣሹ ማድረግ ወይም አለማድረግ ባይኖር ኖሮ ጉዳቱ አይደርስም ነበር፡፡ እንደማለት ነው፡፡ በሌላ አባባል የተከሣሹ  ማድረግ ወይም አለማድረግ ባይኖርም  ጉዳቱ ይደርስ ነበር የሚል  መደምደሚያ ላይ የሚያደርስን ሁኔታ  ካጋጠመን የተከሳሹ  ማድረግ ወይ አለማድረግ ለጉዳቱ ምክንያት አይደለም፡፡ማለት ነው እንላለን፡፡

በእውነተኛ ዓለም የሆነውን በመውሰድ ይህን ነጥብ እናስረዳ አንድ የሌሊት ተረኛ  የጥበቃ አባል ምግብ  ይበላና ማስታወክ ይጀምራል፡፡ በዚሁ ምክንያት ወደ ሆስፒታል ሲሄድ  ተረኛ ሐኪም ምንም እርዳታ  ሳያደርግለት  ወደ ቤቱ እንዲመለስና ጠዋት የግል ሐኪሙ ዘንድ  እንዲቀርብ ይመክረዋል  ጥበቃው ለንጋት ሳይበቃ ይሞታል፡፡ የሟች ሚስት ተረኛ ሐኪሙንና ሆስፒታሉን በቸልተኝነት ትከሣለች ጉዳዩ  የቀረበለት ፍ/ቤት  የግራ  ቀኙን  ማስረጃ ከሰማ በኃላ  የከሣሽን  ጥያቄ ባለመቀበል ተከሣሾችን በነፃ ያሰናብታል፡፡ ለዚህ ውሣኔም መሠረት ያደረገው በአንድ ባለሞይ /Expert/ የተሰጠውን የምስክርነት ቃል ነው፡፡ በዚህ ባለሞያ የምስክርነት ቃል መሠረት ጠባቂው  ሆስፒታል  በደረሰበት  ጊዜ የተረኛው ሐኪም  ምንም ዓይነት እርዳታ ከሞት አያድነውም የሚል ነበር፡፡ ስለሆነም የሐኪሙ እርዳታ  ያለማድረግ /Omission/ ለጥበቃው አባል ሞት ምክንያት አልነበረም ማለት ነው፡፡

ይህ ውሣኔ  መሠረት ያደረገው   ዘመኑ የደረሰበትን ሳይንሳዊ ግኝት  ነበር፡፡ አንዳንድ ጊዜ ግን ዳኞች ለውሣኔአቸው  ሳይንሳዊ ግኝትን መሠረት ላያደርጉ ይችላሉ፡፡ ይህን ደግሞ በገሃዱ ዓለም የሆነው በመውሰድ ለማስረዳት እንሞክር፡፡

አንድ የኤሊትሪክ  ሠራተኛ  የኤሊትሪክ ምሰሶ  ላይ ወጥቶ ሲሰራ  ወድቆ ይሞታል፡፡ የሟች ባለቤት ባሌ የሞተው  አሰሪው ለጥንቃቂ  የሚያስፈልገውን መከላከያዎችና መሣሪያዎች  ባለመስጠቱ ነው በማለት ክስ መሠረተች፡፡ ዳኞች  የሟች የቀድሞ ተግባር እንደሚያስረዳው  መከላያዎች  ተስጥቶት  የማይጠቀምባቸው  ስለነበር የመከላከያ መሳሪያዎች  በአሰሪው ለሠራተኛው መስጠቱ  ሟችን ከመሞት አያድነውም ነበር የሚል ምክንያት በመስጠት  የከሣሽን ክስ አልተቀበሉትም  በሌላ አባባል የአሰሪው የመከላከያ መሳሪያዎችን  አለመስጠት  ለሠራተኛው  ሞት  ምክንያት አይደለም ማለት ነው፡፡ ቢሰጠውም ስለማይጠቀምበት ከመሞት አይድንም ነበር፡፡ እንደ ማለት ነው፡፡  መከላከያው ዕቃ  ቢሰጠው ኖሮ  “ But for “ መመዘኛ ተቀባይነት አላገኘም ማለት ነው፡፡

የከሣሽ የማስረዳት ሸክም

ጉዳት የደረሰበት ከሣሽ  ለጉዳቱ  ምክንያት የተከሣሽ  ማድረግ ወይም አለማድረግ መሆኑን  የማስረዳት   አላፊነት አለበት፡፡  በአንዳንድ ሁኒታ ይህን ማስረዳት ከባድ  ላይሆን  ይችላል፡፡  ለምሳሌ  ዘበርጋን   የጫላ መኪና ቢገጨውና ጉዳት  ደርሶበት ዘበርጋ ለጉዳቱ ምክንያት በጫላ መኪና መገጨት መሆኑን ማሰረዳት  ላይከብደው ይችላል፡፡ ሆኖም ይህን ማስረዳት ቀላል የማይሆንበት  ሁኔታ ይኖራል፡፡ ይህንንም በምሳሌ እናስረዳ፡፡

አንድ ጡብ ማምረቻ ፋብሪካ  ውስጥ  የሚሰራ ሠራተኛ  በቆዳ  በሽታ  ይይዘዋል፡፡ በዚህም ምክንያት ይህ በሽታ ሊይዘኝ የቻለው ሥራ ስጨርስ  ወዲያውኑ  ገላዬን እንድታጠብ  የሚያሰችለኝ  የገላ መታጠቢያ አሰሪው  ባለማዘጋጀቱ ነው የሚል ነበር፡፡  በዚሁ ምክንያት  ሠራተኛው  ገላውን ቤቱ ደርሶ ነበር የሚታጠበው  በዚህ ጊዜ አቧራው ከገላው ጋር   አብሮ ስለሚቆይ የቆዳ በሽታ አስከትሎበታል፡፡ የሚል ክርክር ነበር ያነሳው  ዳኞቹም ያነሱትና የመለሱት ጭብጥ  የገላ መታጠቢያ ያለመኖር የቆዳው በሽታ  ምክንያት  ነው ወይም የሚል ነበር ሳይንስ በዛን ጊዜ  በደረሰበት  የዕድገት ደረጃ  ይህን  ጥያቄ  ሙሉ በሙሉ ለመመለስ አይችልም  ነበር፡፡ በዚህም ምክንያት ዳኞች በእርግጠኝነት  የገላ መታጠቢያው  ቢኖር ኖሮ  የቆዳው በሽታ  እንዳይከሰት ማድረግ ይቻል ነበር ብሎ ለመደምደም  ባይቻልም ያለመኖሩ ግን የበሽታውን መከሰት ዕድል /Probability/ ከፍ  ስለሚያደርግው ከሣሽ  ይህን ካስረዳ ይበቃል በማለት ወስነዋል፡፡

ዳኞቹ ከአንድ በላይ  ካሎ ምክንያቶች  አንዱን በመውሰድ ነው ለከሣሽ  የወሰኑት በሌላ በኩል ዳኞች ብዙ ምክንያቶች  በሚኖሩበት ጊዜ  ከምክንያቶቹ  በእርግጠኝነት  ለጉዳቱ መድረስ አንዱ መሆኑን ማረጋገጥ  ካልተቻለ ለከሣሽ መወሰን እንደማይቻል የወሰኑበት ሁኒታ  አለ፡፡  ይህንንም በደረሰ ጉዳት እናስረዳ፡፡

አንድ  ህፃን  ዘጠኝ ወር ሳይሞላው  ይወለዳል፡፡ በዚሁ ምክንያት ልዩ  እንክብካቤ  በሚሰጥበት ክፍል እንዲቆይ ይደረጋል፡፡ በቆይታው ተጨማሪ  ኦክሲጂን  ያስፈልገው ነበረና ይሄው  ይሰጠዋል፡፡  የተሰጠውም  ኦክሲጄን  መጠን ነበረው  ለህፃኑ የተሰጠው  የኦክሲጂን  መጠን ከልኩ  ያለፈ ነበር፡፡ ህፃኑም በመጨረሻ  አይኑን ያጣል፡፡ አይነስውረ  ይሆናል፡፡ ማለት ነው፡፡ የህፃኑ  ወላጆች ሆስፒታሉንና  ኦክሲጂን የሰጠውን ዶክተር  ይከሳሉ፡፡ ማስረጃዎች  ሲቀርቡ  ለህፃኑ መታወር  የኦክሲጂን ከመጠን ማለፍ አንዱ   ምክንያት ነው፡፡ ይህ  ምክንያት  ደግሞ ለህፃኑ  ዓይን መጥፋት ምክንያት መሆኑን ማረጋገጥ አስካልተቻለ  ድረስ ተከሣሾችን ተጠያቂ ማድረግ  አይቻልም በማለት  ዳኞች ወስኑ፡፡