እንዴት ናችሁ ሰላም ነው? በዛሬው ፅሁፋችን የምናነሳው ስለመገናኛ ብዙሃንና የመረጃ ነፃነት አዋጅ ቁጥር 540/2000 እና ሌሎች ተያያዥነት ያላቸውን ሕጎች ምን እንደሚሉ እንመለከታለን።
ሕገ መንግሥታዊ መሠረት
ሕገ መንግሥታችን በአንቀጽ 29 ሥር ካረጋገጣቸው ነፃነቶች አንዱ ያለማንም ጣልቃ ገብነት ሃሳብን የመግለፅ ነፃነት ነው። ይህ ነፃነት በሀገር ውስጥም ሆነ ከሀገር ውጭ ወሰን ሳይደረግበት በቃልም ሆነ በጽሑፍ ወይም በኅትመት በሥነ ጥበብ መልክ ወይም በመረጠው በማንኛውም የማሰራጫ ዘዴ ማንኛውንም ዓይነት መረጃና ሃሳብ የመሰብሰብ የመቀበልና የማሰራጨት ነፃነቶችን ያካትታል። በተጨማሪ ይህን ሃሳብን በነፃነት የመግለፅ ሕገ መንግሥታዊ መብት ለማረጋገጥ በአንቀጽ 29(3) ስር የፕሬስና የመገናኛ ብዙኃን እንዲሁም የሥነ ጥበብ ፈጠራ ነፃነት መረጋገጡን ይደነግጋል። በተለይ የፕሬስ ነፃነትን በተመለከተ
- በማንኛውም መልኩ ቅድመ ምርመራ ክልክሏል፣
- የሕዝብን ጥቅም የሚመለከት መረጃ የማግኘት እድል የፕሬስ ተቋሙ እንደሚኖራቸው ማረጋገጫ ሰጥቷል።
ሆኖም ግን ይህ መብት ፍፁም አይደለም። ይሄን በሕገ መንግሥቱ አንቀጽ 29(6) ስር ሌሎች መብቶችንና ጥቅሞችን ለመጠበቅ ሲባል ገደብ ሊጣልበት ይችላል። ሆኖም ግን ገደቦቹ ሊጣሉ የሚገቡት የሃሳብና መረጃ የማግኘት ነፃነት በአስተሳሰባዊ ይዘቱና ሊያስከትለው በሚችለው አስተሳሰባዊ ውጤት ሊገታ አይገባውም በሚል መርህ ላይ ተመስርተው በሚወጡ ሕጎች ብቻ መሆኑን ያሰምርበታል። በተጨማሪ የወጣቶችን ደህንነት ለመጠበቅ የሰውን መልካም ስም እና ክብር ለመጠበቅ ሲባል እነዚህ ነፃነቶች በህግ ሊገደቡ እንደሚችሉ ሕገ መንግስቱ ያስቀመጠ ሲሆን የጦርነት ቅስቀሳዎችና ሰብዓዊ ክብርን የሚነካ የአደባባይ መግለጫዎች በሕግ የሚከለከሉ መሆናቸውንና እነኚህን ሕጎች ጥሶ የተገኘ የተቀመጡትን ገደቦች የተላለፈ ማንኛውም ዜጋ በሕግ ተጠያቂ እንደሚሆን ተደንግጓል።
ይህን ሕገ መንግሥታዊ አንቀጽ መሠረት በማድረግ ወደወጣውና በስራ ላይ ያለውን ሕግ እንመልከት።
በአዋጁ ቁጥር 590/2000 አንቀጽ አራት ላይ በሕገ መንግሥታችን ለመገናኛ ብዙሃን የተሰጠውን እውቅና በማስተጋባትና ቅድመ ምርመራ በማንኛውም መልኩ መከልከሉን በድጋሚ በመደንገግ ይጀምራል። በአንቀጽ 4(3) ላይ ደግሞ መገናኛ ብዙሃን ስራቸውን በሚያካሂዱበት ጊዜ ከተለያዩ የመንግስት አካላት መረጃ በመንፈግ ወይም መረጃ እንዳያገኙ እንቅፋት በመሆን ሊያሳድሩባቸው የሚችሉትን ተፅዕኖ ለመከላከል
- ዜና ወይም መረጃን የመሰብሰብ የመቀበልና የማሰራጨት፣
- በልዩ ልዩ ጉዳዮች ላይ አስተያየት ወይም ትችት የማቅረብ፣
- የተለያዩ ሌሎች ዘዴዎችን በመጠቀም የሕዝብን አስተያየት የመቅረፅ ሂደት የመሳተፍ መብታቸውን ማክበር እንደሚኖርባቸው ደንግጓል። ይህ የመገናኛ ብዙሃን ነፃነት ሊገደብ የሚችለው በግልፅ በሕገ መንግሥቱና በመገናኛ ብዙሃን አዋጁ አንቀጽ 4(2) በሚወጡ ሕጎች ብቻ ነው።
የማሳተምና የመደራጀት መብት
የመገናኛ ብዙሃን እና የመረጃ ነፃነት አዋጅ በአንቀጽ 5 ማንኛውም ኢትዮጵያዊ ዜግነት ያለው ሰው በመገናኛ ብዙሃን ስራ የመሰማራት መብት እንዳለው ይደነግጋል። ይህ መብት የተሰጠው ለግለሰቦቹ ሳይሆን በአዋጁ አንቀጽ 7(6) መሠረት በሀገራችን ሕግ መሠረት እውቅና ለተሰጣቸው ተቋማት ወይም ድርጅቶች ብቻ ነው። እነዚህ ድርጅቶችም ቢሆኑ ኢትዮጵያዊ ኩባንያዎች መሆን አለባቸው ይህም ማለት
- የኩባንያው የካፒታል ምንጭ ሙሉ በሙሉ ከሀገር ውስጥ የሆነ እና
- የአክስዮን ባለድርሻዎች በሙሉ ኢትዮጵያውያን የሆኑበት ማለት ሲሆን
የሀገር ውስጥ ማህበር ለመባል ደግሞ በበጎ አድራጎት ድርጅቶችና ማህበራት ሕግ መሠረት እንደ አገር በቀል ማህበር የተመዘገበ ማህበር ነው።
በሌላ በኩል ደግሞ የመገናኛ ብዙሃን በአንድ ዓላማ ወይም አደረጃጀት ባለው ተቋም ውስጥ ውጤታማ ተፅዕኖ ያለው ሰው በተመሳሳይ ቋንቋ በሚታተምና በተደራራቢ ገበያ የሚሰራጭ የህትመት ሥራን ከሚሰራ ሌላ ኩባንያ ካፒታል ወይም አክስዮን ላይ ውጤታማ ቁጥጥር እንዳይኖረው በአዋጁ አንቀጽ 7(3) ላይ የተደነገገ ሲሆን ውጤታማ ቁጥጥር የሚለካበት ሕግ እስኪወጣ ድረስ ውጤታማ ቁጥጥር የሚባለው በማንኛውም ኩባንያ ወይም ድርጅት አክስዮኖች ወይም ካፒታል በቀጥታም ይሁን በተዘዋዋሪ 15 ከመቶ በላይ ድርሻ ያለው ሰው ነው።
በአዋጁ የትርጓሜ ክፍል የመገናኛ ብዙሃን ማለት በየጊዜው የሚወጡ የህትመቶች እና ብሮድካስቶችን የሚያካትት መሆኑን ይገልጻል። የህትመት ሥራን ሲተረጉም ደግሞ የመገናኛ ብዙሃንንና በህዝብ እንዲደርሱ ታስበው የሚሰራጩ የሙዚቃ ስራዎችን፣ የአዲዮቪዥዋል ሥራዎችን፣ ስዕሎችን፣ ተውኔቶችን፣ ካርቱኖችን መፅሐፍትን፣ በራሪ ፅሁፎችን፣ ፊልሞችን፣ ፖስተሮችን የንግድ ማስታወቂያዎችን፣ ዜና አገልግሎትንና ማንኛውም አይነት ሌሎች ህትመቶችን የሚያካትት በመሆኑ ከተለመዱት ጋዜጣ መፅሄቶች መፅሐፍት በተጨማሪ በርካታ ሃሳብን የመግለጫና መረጃ የማስተላለፊያ መንገዶችን እንደሚያካትት መረዳት ይቻላል።
በየጊዜው የሚወጡ ህትመት የሚባለው ደግሞ አንድ ቋሚ ስያሜ በመያዝ በተወሰነ የጊዜ ክፍተት ሳይቋረጥ በተከታታይ እንዲወጣ ታስቦ ቢያንስ በዓመት ሁለት ጊዜ የሚታተም አጠቃላይ ስርጭት ያለውና በጠቅላላው ህብረተሰብ ወይም በአንድ በተወሰነ የህዝብ ክፍል እንዲነበብ ታስቦ የሚሰራጭ ጋዜጦችን እና መፅሔቶችን የሚያካትት የህትመት ሥራ መሆኑን አዋጁ አንቀጽ 2(3) ይደነግጋል።
በመገናኛ ብዙሃን ስራ ውስጥ ዋና አዘጋጅ ትልቁን ሚና የሚጫወትና ሙሉ ኃላፊነት የኤዲቶሪያል ስልጣን ያለው ሰው ነው። በአዋጁ አንቀጽ 6 ላይ በዋና አዘጋጅነት የሚሾም ሰው በስሩ የሚታተሙትን ህትመቶች ይዘት የመቆጣጠርና ማንኛውንም ነገር ያለ ፈቃድ እንዳይታተም የማድረግ ስልጣን ተሰጥቶታል። ይህን ስልጣኑን የሚገድብ ማንኛውም አይነት አሰራር ወይም ስምምነት በሕግ ፊት ፈራሽ ነው።
ይህን ስልጣኑን ተግባራዊ ለማድረግ ዋና አዘጋጁ ሙሉ የሕግ ችሎታ ያለው ሊሆን ይገባል። ይህም ማለት እድሜው ለአካለ መጠን የደረሰ በአእምሮ ወይም በአካል ጉዳት በፍ/ቤት ያልተከለከለ ወይም በተጣለበት የወንጀል ቅጣት ከመብቶቹ ያልተሻረ መሆን አለበት።
የመገናኛ ብዙሃን አዋጁ ለዋና አዘጋጁ ስልጣን ብቻ ሳይሆን ኃላፊነትም ሰጥቶታል። በመሆኑም ለመገናኛ ብዙሃኑ ውጤት ይዘቶች ሙሉ የሕግ ተጠያቂነት አለበት።
በአዋጁ አንቀጽ 2(12) አሳታሚ ማለት የመገናኛ ብዙሃኑን የሚወክል ወይም የመገናኛ ብዙሃኑ ባለቤት የሆነ፣ በድርጅቱ ውስጥ የጎላ የባለንብረትነት ጥቅም ያለው ወይም የድርጅቱን የሥራ አስተዳደር የሚመራ ማንኛውም ሰው ሲሆን አታሚ የሚባለው ደግሞ የህትመት ሥራውን ለማተም ከአሳታሚው ጋር የተዋዋሉ ማተሚያ ቤቶችን የሚመለከት ነው።
አዋጁ አከፋፋይ እና አስመጪ የሚባሉትን በመገናኛ ብዙሃን ስርጭት ውስጥ ትልቅ ድርሻ ያላቸውን አካላትም ትርጓሜ ተሰጥቷቸዋል። አከፋፋይ የህትመት ስራን በጅምላ ለማከፋፈል በአሳታሚው የተሾመ ወይም የተዋዋለ ሰው ነው። አስመጪ ደግሞ የመገናኛ ብዙሃንን በሀገር ውስጥ ለማሰራጨት በማሰብ ወደ ሀገር የሚያስገባ ወይም በሀገር ውስጥ የሚያሰራጩ የውጭ ህትመቶች ወኪል የሆነ ማንኛውም ሰው ነው።
በመገናኛ ብዙሃን የሚፈፀም ኃላፊነት የሚያስከትል ድርጊትን በተመለከተ በወንጀል ሕጋችን አንቀጽ 43 ላይ በቅደም ተከተል ያስቀመጠ ሲሆን በመጀመሪያ ደረጃ ተጠያቂነቱ የፕሬስ ውጤቱ ሲታተም በዋና አዘጋጅነት ወይም በምክትል አዘጋጅነት የተመዘገበ ሰው ለወንጀሉ ኃላፊ ሲሆን ዋና አዘጋጁ፤ ዋና አዘጋጅ ለመሆን የሚያበቃ ሁኔታዎችን ካላሟላ ወይም በዋና አዘጋጅነት መስራቱን ካቆመ የፕሬሱ አሳታሚ ኃላፊ ይሆናል። አሳታሚው ካልታወቀ አታሚው፣ አታሚውም ሊታወቅ ካልቻለ የፕሬስ ውጤቱ ያሰራጨው ሰው የወንጀል ኃላፊነት እንደሚኖርበት ይደነግጋል።